زمان های مناسب سفر

پاسخ:

یکی از مسائل مهم و تأثیرگذار در سفر، انتخاب زمان مناسب برای آغاز آن است که می‌تواند نقش به‌سزایی در کیفیت، امنیت و برکت سفر ایفا کند. در آموزه‌های دینی و احادیث معصومان علیهم‌السلام، به اهمیت زمان‌بندی سفر توجه ویژه‌ای شده و روزها و ایامی خاص برای سفر توصیه یا منع شده‌اند. در ادامه، با استناد به منابع روایی، به بررسی زمان‌های مناسب و نامناسب برای مسافرت در طول هفته و ماه قمری پرداخته شده تا افراد بتوانند با آگاهی کامل، برنامه‌ریزی بهتری برای سفرهای خود داشته باشند.

الف: بررسی روزهای هفته از منظر روایات سفر

در روایات اسلامی، برای برخی ایام هفته بر پرهیز از سفر یا بالعکس، بر برکت‌داشتن آن تأکید کرده‌اند. در این بخش، دیدگاه روایات درباره مناسب یا نامناسب بودن روزهای هفته برای آغاز سفر بررسی می‌شود؛ ابتدا با روز جمعه آغاز می‌کنیم که موقعیتی ویژه در فرهنگ اسلامی دارد:

1. جمعه

از نگاه روایات، سفر در صبح روز جمعه نامناسب دانسته شده است. علت این کراهت، آن است که شخص مسافر از برکات فریضه مهم عبادی و سیاسی نماز جمعه بی‌بهره می‌ماند. امام صادق علیه‌السلام در این زمینه می‌فرمایند:

«یُکْرَهُ السَّفَرُ وَ السَّعْیُ فِی الْحَوَائِجِ یَوْمَ الْجُمُعَهِ بُکْرَهً مِنْ أَجْلِ الصَّلَاهِ فَأَمَّا بَعْدَ الصَّلَاهِ فَجَائِزٌ یُتَبَرَّکُ بِهِ؛ (1)

مکروه است سفر کردن و سعى در کارها کردن در روز جمعه از صبح تا پیشین از جهت آن‌که مبادا غفلتى دست دهد یا به سفر روند و از سعادت نماز جمعه محروم شوند.»

در روایت دیگری از ایشان آمده است:

«روز شنبه از براى ما است‏ روز یکشنبه از براى شیعیان ما است و روز دوشنبه از براى بنی‌امیه است و روز سه‌شنبه از براى شیعیان بنی‌امیه است و روز چهارشنبه از براى بنی‌عباس است و روز پنج‌شنبه از براى شیعیان بنی‌عباس است‏ و جمعه برای همه مردم است و در آن روز سفری نیست. خداوند فرمود: "فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاهُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ؛" یعنی روز شنبه را. (و مقصود آن است که چون روز جمعه نماز خود را گذاردید در روز شنبه و در زمین منتشر شوید و سفر کنید.)» (2)

همچنین آن حضرت توصیه کرده‌اند:

«روز جمعه برای انجام کار و خروج مناسب نیست؛ اما هنگامی‌که روز شنبه فرارسید و آفتاب طلوع کرد، برای کارهای خود خارج شو.» (3)

در برخی دیگر از احادیث، سفر در روز جمعه خوب دانسته شده است که با توجه به روایات بیان‌شده، این سفر برای بعد از نماز جمعه است. در حدیثی نقل شده که:

«کَانَ أَحَبُّ الْأَیَّامِ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ ص أَنْ یُسَافِرَ فِیهِ یَوْمَ الْجُمُعَهِ؛ (4)

محبوب‌ترین روزها برای پیامبر خدا جهت سفر، روز جمعه بود.»

همچنین، سفر در شب جمعه (پنجشنبه‌شب) نیز ازنظر روایات اشکالی ندارد:

«لَا بَأْسَ بِالْخُرُوجِ فِی السَّفَرِ لَیْلَهَ الْجُمُعَهِ؛ (5)

خروج در سفر در شب جمعه مانعی ندارد.»

بنابراین، می‌توان چنین نتیجه گرفت که اگر سفر ضرورت ندارد، بهتر است صبح روز جمعه آغاز نشود تا فرصت شرکت در نماز جمعه از دست نرود؛ ولی شب جمعه یا پس از اقامه نماز، سفر اشکالی ندارد.

2. شنبه

برخلاف روز جمعه که آغاز سفر در صبح آن ناپسند دانسته شده، روایات متعددی روز شنبه را برای شروع سفر، مناسب و پربرکت معرفی کرده‌اند. امام صادق علیه‌السلام در حدیثی می‌فرمایند:

«عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام قَالَ: مَنْ کَانَ مُسَافِراً فَلْیُسَافِرْ یَوْمَ السَّبْتِ فَلَوْ أَنَّ حَجَراً زَالَ عَنْ جَبَلٍ یَوْمَ السَّبْتِ لَرَدَّهُ اللَّهُ عَزَّ ذِکْرُهُ إِلَى مَوْضِعِهِ؛ (6)

هر که خواهد به سفر رود، روز شنبه مسافرت کند؛ چراکه اگر سنگی در روز شنبه از کوهی جدا شود، خدای عزوجل آن را به‌جای خود بازمی‌گرداند.»

این تعبیر، نشان‌دهنده‌ی نوعی حرز و حفظ الهی در سفرهایی است که در روز شنبه آغاز می‌شوند. گویی در این روز، روند حوادث به شکلی رقم می‌خورد که موجب ایمنی، بازگشت و برکت بیشتر برای مسافر خواهد شد.

3. یکشنبه

در منابع روایی، نکته‌ی خاصی درباره‌ی نهی یا توصیه ویژه برای سفر در روز یکشنبه یافت نشد. ازاین‌رو، می‌توان چنین نتیجه گرفت که سفر در این روز، نه ناپسند است و نه دارای فضیلت ویژه‌ای؛ بنابراین، در نبود نص خاص، اصل بر جواز است و شخص می‌تواند بدون نگرانی، سفر خود را در این روز آغاز کند.

4. دوشنبه

درباره‌ی روز دوشنبه روایات گوناگونی در منابع اسلامی وارد شده که در نگاه نخست، ظاهری متفاوت یا حتی متعارض دارند. برخی از این روایات، آغاز سفر در این روز را مطلوب و همراه بابرکت معرفی کرده‌اند، درحالی‌که برخی دیگر، آن را شوم و نامناسب دانسته و از سفر در این روز نهی کرده‌اند.

روایاتی که دوشنبه را روزی مبارک برای سفر معرفی کرده‌اند:

در پاره‌ای از روایات، روز دوشنبه، روزی مناسب برای سفر و کسب موفقیت و روزی دانسته شده است. ازجمله، در روایتی منسوب به امیرالمؤمنین علیه‌السلام آمده است:

«وَ فِی الْإِثْنَیْنِ إِنْ سَافَرْتَ فِیهِ سَتَظْفَرُ بِالنَّجَاحِ وَ بِالثَّرَاء؛ (7)

اگر در روز دوشنبه مسافرت کنی، به‌زودی به پیروزی و ثروت دست می‌یابی.»

همچنین نقل شده که رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله در روز دوشنبه و پنجشنبه سفر می‌کردند و در این روزها لشکر و پرچم‌ها را حرکت می‌دادند. (8)

در موردی نیز امام هادی علیه‌السلام به یکی از شیعیان خود توصیه کردند که سفر خود را از یکشنبه به دوشنبه به تأخیر بیندازد:

«تصمیم گرفته‌ای که یکشنبه سفر کنی. امیدوارم خداوند در آن خیر قرار دهد، ولی بهتر آن است که سفر را تا دوشنبه تأخیر بیندازی... .» (9)

البته این روایت ممکن است جنبه‌ی شخصی داشته باشد و قابل‌تعمیم نباشد.

در حدیثی دیگر آمده است:

«قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه‌السلام یَوْمُ السَّبْتِ یَوْمُ مَکْرٍ وَ خَدِیعَهٍ وَ یَوْمُ الْأَحَدِ یَوْمُ غَرْسٍ وَ بِنَاءٍ وَ یَوْمُ الْإِثْنَیْنِ یَوْمُ سَفَرٍ وَ طَلَب‏؛ (10)

امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمودند: شنبه روز فریب و حیله و یک‌شنبه‏ روز بنا کردن و درخت کاشتن و دوشنبه روز سفر و طلب‏ است.»

در برخی نسخه‌های این حدیث، دوشنبه روز سفر تا محل استسقا و طلب باران دانسته شده نه مطلق سفر. (11) همچنین در روایتی مشابه از امیرالمؤمنین علیه‌السلام، روز دوشنبه روز جنگ و روز سه‌شنبه روز سفر دانسته شده است. (12)

روایاتی که سفر در روز دوشنبه را ناپسند می‌دانند:

از سوی دیگر، در برخی از روایات معتبر، به شوم بودن روز دوشنبه تصریح شده و از سفر یا حتی انجام امور مهم در این روز نهی شده است.

ازجمله، امام صادق علیه‌السلام فرموده‌اند:

«لَا تُسَافِرْ یَوْمَ الْإِثْنَیْنِ وَ لَا تَطْلُبْ فِیهِ حَاجَهً؛ (13)

در روز دوشنبه به سفر مرو و بطلب حاجت نیز مرو.»

و در روایت دیگری، ایشان با انتقاد از تلقی مردمی درباره مبارک بودن این روز، می‌فرمایند:

«ابو ایوب خزاز گوید: ما خواستیم (به مسافرت) بیرون رویم پس براى خداحافظى به نزد امام صادق علیه‌السلام رفتیم، حضرت فرمود: گویا شما برکت روز دوشنبه را (براى مسافرت) جویا هستید؟ عرض کردیم: آرى، فرمود: چه روزى از روز دوشنبه شوم‌تر است، روزى که پیغمبرمان از دست ما رفت و وحى از میان ما برخاست، روز دوشنبه بیرون نروید و روز سه‌شنبه بروید.» (14)

همچنین، در روایت دیگری، امام باقر علیه‌السلام نیز روزه گرفتن و سفر در این روز را نهی کرده‌اند:

«عقبه بن بشیر گفت: روز دوشنبه نزد امام باقر علیه‌السلام رفتم، به من فرمود: بخور، گفتم: من روزه دارم، فرمود: چگونه روزه گرفتى؟ گفتم: چون پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله در آن روز به دنیا آمده است، فرمود: شما روزى را که پیامبر در آن متولد شده نمى‏دانید ولى روز وفات او را مى‏دانید، سپس فرمود: در آن روز روزه نگیر و مسافرت هم نکن.» (15)

برای جمع میان این دودسته روایت، دو نکته قابل تأمل است:

اعتبار و قوت سندی: بیشتر روایاتی که سفر در روز دوشنبه را ناپسند می‌دانند، ازنظر منابع حدیثی و سند و متن، معتبرتر و دقیق‌ترند؛ لذا در مقام عمل، تقدم با این روایات خواهد بود.

وجود راهکار برای رفع شومی دوشنبه: در یکی از روایات، راهکاری برای رفع اثرات منفی روز دوشنبه ذکر شده است. امام حسن عسکری علیه‌السلام می‌فرمایند:

«علىّ بن عمر عطّار، گفت روز سه‌شنبه بر امام یازدهم علیه‌السلام وارد شدم فرمودند: دیروز ندیدمت. گفتم نخواستم روز دوشنبه حرکت کنم فرمود: اى على هر که خواهد خدایش از شرّ روز دوشنبه نگه دارد باید در رکعت یکم نماز بامدادش "هَلْ أَتى‏ عَلَى الْإِنْسانِ" را بخواند سپس این آیه را خواند "فَوَقاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذلِکَ الْیَوْمِ وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَهً وَ سُرُوراً" خدایشان از شرّ آن روز نگهداشت و با خرمى و شادى با آن‌ها برخورد کرد.» (16)

بر این اساس، می‌توان گفت که اصل بر ناپسند بودن سفر در روز دوشنبه است، اما اگر چاره‌ای جز این نیست، با توکل و رعایت توصیه‌های معنوی (مانند خواندن آیه یا دعا) می‌توان این روز را برای سفر انتخاب کرد.

5. سه‌شنبه

در روایات اهل‌بیت علیهم‌السلام، روز سه‌شنبه به‌عنوان زمانی مناسب برای آغاز سفر و پیگیری امور دنیوی معرفی شده است. این روز در مقایسه با دوشنبه که در برخی روایات شوم و نامناسب دانسته شده، روزی پربرکت برای حرکت، تلاش و طلب حاجات معرفی شده است.

از امام صادق علیه‌السلام نقل شده که فرمودند:

«اطْلُبُوا الْحَوَائِجَ یَوْمَ الثَّلَاثَاءِ فَإِنَّهُ الْیَوْمُ الَّذِی أَلَانَ اللَّهُ فِیهِ الْحَدِیدَ لِدَاوُدَ علیه‌السلام‏؛ (17)

حاجت‌هایتان را در روز سه‌شنبه طلب کنید، زیرا آن روزی است که خداوند آهن را برای داوود علیه‌السلام نرم گرداند.»

این تعبیر، بیانگر نوعی شرایط مناسب در این روز برای تحقق امور و گشایش کارهاست.

همچنین، از امیرالمؤمنین علیه‌السلام نقل شده است:

«یَوْمُ الثَّلَاثَاءِ یَوْمُ سَفَرٍ وَ طَلَبٍ؛ (18)

روز سه‌شنبه، روز سفر و طلب است.»

در بخش قبل گذشت که در برخی روایات، زمان مناسب سفر برای کسانی که قصد حرکت در روز دوشنبه داشتند، به روز سه‌شنبه منتقل شده است. از این نکات می‌توان نتیجه گرفت که سه‌شنبه، روزی مطلوب برای شروع سفر و انجام کارهای مهم دنیوی دانسته شده است. این روز می‌تواند گزینه‌ای مطمئن و مورد تأیید برای کسانی باشد که در انتخاب زمان سفر خود، دقت دارند.

6. چهارشنبه

درباره‌ی سفر در روز چهارشنبه نیز نکاتی در منابع اسلامی وارد شده که نگاه احتیاط‌آمیزی را به‌ویژه نسبت به برخی چهارشنبه‌ها، به‌ویژه چهارشنبه آخر ماه، توصیه می‌کند. در روایتی چنین آمده است:

«راوی می‌گوید: شنیدم فضل بن ربیع می‌گفت: روزی با مولایم مأمون (خلیفه عباسی) بودم و می‌خواستیم در روز چهارشنبه‌ای از خانه خارج شویم. مأمون گفت: این روز خوشایندی نیست. من از پدرم هارون‌الرشید شنیدم که می‌گفت از پدرش مهدی شنید، او از منصور و او از پدرش محمد بن علی و او از پدرش علی و او از پدرش عبدالله بن عباس و او از پیامبر خدا صلى‌الله‌علیه‌وآله شنید که فرمودند: آخرین چهارشنبه ماه، روزی نحس و همیشگی است.» (19)

بااین‌حال، بعضی از روایات، این شومی را مطلق ندانسته‌اند و راهکارهایی برای رفع اثرات احتمالی آن ارائه کرده‌اند. (20) ازجمله، در حدیثی نقل شده است:

«عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام أَ یُکْرَهُ السَّفَرُ فِی شَیْ‏ءٍ مِنَ الْأَیَّامِ الْمَکْرُوهَهِ الْأَرْبِعَاءِ وَ غَیْرِهِ فَقَالَ افْتَتِحْ سَفَرَکَ بِالصَّدَقَهِ وَ اقْرَأْ آیَهَ الْکُرْسِیِّ إِذَا بَدَا لَکَ؛ (21)

حماد بن عثمان می‌گوید: به امام صادق علیه‌السلام عرض کردم: آیا سفر کردن در برخی روزهای ناخوشایند، مانند چهارشنبه و مانند آن، مکروه است؟ حضرت فرمود: سفرت را با صدقه آغاز کن و وقتی خواستی حرکت کنی، آیه‌الکرسی بخوان.»

از مجموعه‌ی این روایات چنین برمی‌آید که خوب است افراد سفر در روز چهارشنبه را ترک کنند، اما اگر می‌خواهند این کار را انجام بدهند، با انجام برخی اعمال نظیر دادن صدقه و خواندن آیه‌الکرسی می‌توانند اثرات بد آن را از بین ببرند.

7. پنجشنبه

در منابع روایی، روز پنجشنبه یکی از بهترین زمان‌ها برای آغاز سفر معرفی شده است. در روایات متعدد، ازجمله احادیث امام باقر علیه‌السلام، تأکید شده که رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله سفرهای خود را در این روز آغاز می‌کردند:

«کَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی‌الله‌علیه‌وآله یُسَافِرُ یَوْمَ الْخَمِیسِ؛ (22)

رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله در روز پنجشنبه به سفر می‌رفتند.»

در بخش‌های قبل بیان شد که حضرت، روزهای دوشنبه و پنجشنبه را برای سفر برمی‌گزیدند و در همین روزها پرچم‌ها را می‌بستند. (23)

افزون بر روزهای هفته، در برخی روایات نیز به اوقات مناسب شبانه برای سفر اشاره شده است. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله می‌فرمایند:

«عَلَیْکُمْ بِالسَّیْرِ بِاللَّیْلِ فَإِنَّ الْأَرْضَ تَطْوِی بِاللَّیْلِ؛ (24)

بر شما باد به حرکت در شب؛ زیرا زمین در شب تا می‌شود (و راه کوتاه‌تر و سبک‌تر می‌گردد).»

این توصیه می‌تواند هم ناظر به آسایش بیشتر در سفر شبانه باشد (مانند خنکی هوا و آرامش) و هم نشانه‌ای از آسان‌سازی راه برای مسافران با امداد الهی.

بنابراین، بررسی روایات اهل‌بیت علیهم‌السلام نشان می‌دهد که آغاز سفر در روزهای هفته ازنظر دینی اهمیت دارد. روز شنبه و پنجشنبه برای سفر پربرکت و مناسب دانسته شده‌اند و سه‌شنبه نیز روز مطلوبی برای سفر است. یکشنبه روزی بی‌اشکال است و در روایات نکوهشی درباره آن نیامده؛ اما دوشنبه به دلیل برخی وقایع تاریخی، ناپسند شمرده شده، هرچند با اعمالی خاص می‌توان کراهت آن را برطرف کرد. چهارشنبه به‌ویژه چهارشنبه آخر ماه، نحس شمرده شده است، ولی با صدقه و آیه‌الکرسی می‌توان از آثار منفی آن کاست. سفر در صبح جمعه تا پیش از نماز جمعه ناپسند است، اما پس از نماز توصیه شده است.

ب: تأثیر روزهای ماه قمری بر زمان‌بندی سفر

در منابع روایی، علاوه بر توصیه‌هایی درباره‌ی روزهای هفته، درباره‌ی برخی روزهای خاص ماه قمری نیز نکاتی برای سفر بیان شده است که توجه به آن‌ها می‌تواند در انتخاب زمان مناسب سفر مؤثر باشد. امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند:

«اتَّقِ الْخُرُوجَ إِلَى السَّفَرِ فِی الْیَوْمِ الثَّالِثِ مِنَ الشَّهْرِ وَ الرَّابِعِ مِنَ الشَّهْرِ وَ الْحَادِی وَ الْعِشْرِینَ مِنْهُ وَ الْخَامِسِ وَ الْعِشْرِینَ مِنْهُ فَإِنَّهَا أَیَّامٌ مَنْحُوسَه؛ (25)

از سفر در روزهای سوم، چهارم، بیست و یکم و بیست و پنجم ماه بپرهیزید، زیرا این روزها نحس هستند.»

البته در برخی روایات دیگر، روز چهارم و روزهای اول و بیستم ماه به‌عنوان روزهای صالح برای سفر معرفی‌شده‌اند. (26) همچنین در برخی نقل‌ها آمده است که روزهای روز هشتم، بیست و سوم، (27) سوم، پنجم، سیزدهم، شانزدهم، بیست‌و‌یکم، بیست‌و‌چهارم و بیست‌و‌پنجم ماه از روزهای مکروه برای سفر هستند. (28)

همچنین در روایات، علاوه بر روزهای ماه، وضعیت قمری ماه نیز مورد توجه قرار گرفته است. امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند:

«مَنْ سَافَرَ أَوْ تَزَوَّجَ وَ الْقَمَرُ فِی الْعَقْرَبِ لَمْ یَرَ الْحُسْنَى؛ (29)

کسی که در حالتی که قمر در عقرب قرار دارد سفر کند یا ازدواج نماید، به‌خوبی و خوشی نخواهد رسید.»

همچنین نقل شده است که امیرالمؤمنین علیه‌السلام از سفر یا ازدواج در زمان محاق ماه (3 شب آخر ماه) ناخشنود بودند و آن را ناپسند می‌دانستند:

«کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه‌السلام یَکْرَهُ أَنْ یُسَافِرَ الرَّجُلُ أَوْ یُزَوِّجَ وَ الْقَمَرُ فِی الْمُحَاقِ؛ (30)

امیرالمؤمنین علیه‌السلام دوست نداشت فردی در زمانی که ماه در محاق است، سفر یا ازدواج کند.

بنابراین علاوه بر انتخاب روزهای مناسب هفته، توجه به روزهای خاص ماه و وضعیت قمری آن می‌تواند در تعیین بهترین زمان برای سفر مؤثر باشد. پرهیز از سفر در روزهای نحس ماه و زمان‌هایی که ماه در برج عقرب یا در محاق قرار دارد، می‌تواند از مشکلات و ناخوشی‌های سفر بکاهد و برکات آن را افزون سازد.

بااین‌حال، اگر کسی ناگزیر باشد در ایامی که در روایات اسلامی نسبت به سفر در آن‌ها نهی یا کراهت بیان شده، سفر کند، راهکارهایی برای رفع تبعات احتمالی آن ارائه شده است. ازجمله مهم‌ترین این توصیه‌ها، دادن صدقه پیش از سفر، قرائت آیه‌الکرسی و... است که در احادیث اهل‌بیت علیهم‌السلام آمده‌اند.

نتیجه‌گیری:

بررسی روایات نشان می‌دهد که انتخاب زمان مناسب برای آغاز سفر، از دیدگاه دینی دارای اهمیت خاصی است و می‌تواند بر کیفیت و برکت سفر تأثیرگذار باشد. روزهایی مانند شنبه، سه‌شنبه و پنج‌شنبه بهترین زمان‌ها برای شروع سفر محسوب می‌شوند و برخی روزها مانند صبح جمعه، دوشنبه و چهارشنبه به دلایل مختلف مکروه شمرده شده‌اند. همچنین در ماه قمری روزهای خاصی وجود دارد که سفر در آن‌ها توصیه نشده است. بااین‌حال، در شرایط ضرورت و اجبار، احادیث راهکارهایی برای رفع تبعات منفی سفر در این ایام معرفی کرده‌اند؛ بنابراین، آگاهی از این آموزه‌ها و رعایت آن‌ها می‌تواند به مسافران کمک کند تا سفر خود را با آرامش و اطمینان بیشتری آغاز کنند.

پی‌نوشت‌ها:

1. ابن‌بابویه، محمد بن على‏، من لا یحضره الفقیه، محقق / مصحح: غفارى، علی‌اکبر، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، 1413 ق، ج‏1، ص 424، ح 1252.

2. ابن‌بابویه، محمد بن على‏، عیون أخبار الرضا علیه‌السلام، محقق / مصحح: لاجوردى، مهدى‏، تهران: نشر جهان‏، 1378 ق، ج‏2، ص 43، ح 146.

3. ابن‌بابویه، محمد بن على‏، من لا یحضره الفقیه، محقق / مصحح: غفارى، علی‌اکبر، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، 1413 ق، ج‏2، ص 267، ح 2396.

4. طبرسى، حسن بن فضل‏، مکارم الأخلاق، محقق / مصحح: ندارد، قم: الشریف الرضى‏، 1412 ق‏، ص 241.

5. ابن‌بابویه، محمد بن على‏، من لا یحضره الفقیه، محقق / مصحح: غفارى، علی‌اکبر، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، 1413 ق، ج‏2، ص 266، ح 3290.

6. کلینى، محمد بن یعقوب‏، الکافی، محقق / مصحح: غفارى علی‌اکبر و آخوندى، محمد، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1407 ق‏، ج‏8، ص 143، ح 109.

7. میبدى، حسین بن معین‌الدین، دیوان امیرالمؤمنین علیه‌السلام، محقق / مصحح: زمانى، مصطفى‏، قم: دار نداء الإسلام للنشر، 1411 ق‏، ص 36.

8. حمیرى، عبدالله بن جعفر، قرب الإسناد (ط - الحدیثه)، محقق: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، 1413 ق، ص 121، ح 426.

9. کشی، رجال الکشی (إختیار معرفه الرجال)، محقق / مصحح: رجایى، مهدى‏، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، 1363 ش، ص 551.

10. ابن‌بابویه، محمد بن على‏، الخصال، محقق / مصحح: غفارى، علی‌اکبر، قم: جامعه مدرسین‏، 1362 ش‏، ج‏2، ص 384، ح 62.

11. ابن‌بابویه، محمد بن على‏، الخصال، محقق / مصحح: غفارى، علی‌اکبر، قم: جامعه مدرسین‏، 1362 ش‏، ج‏2، ص 384، ح 62.

12. ابن‌بابویه، محمد بن على‏، عیون أخبار الرضا علیه‌السلام، محقق / مصحح: لاجوردى، مهدى‏، تهران: نشر جهان‏، 1378 ق، ج‏1، ص 248، ح 2.

13. ابن‌بابویه، محمد بن على‏، من لا یحضره الفقیه، محقق / مصحح: غفارى، علی‌اکبر، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، 1413 ق، ج‏2، ص 267، ح 2399.

14. کلینى، محمد بن یعقوب‏، الکافی، محقق / مصحح: غفارى علی‌اکبر و آخوندى، محمد، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1407 ق‏، ج‏8، ص 314، ح 492.

15. ابن‌بابویه، محمد بن على‏، الخصال، محقق / مصحح: غفارى، علی‌اکبر، قم: جامعه مدرسین‏، 1362 ش‏، ج‏2، ص 385، ح 66.

16. طوسى، محمد بن الحسن‏، الأمالی، محقق / مصحح: مؤسسه البعثه، قم: دار الثقافه، 1414 ق، ص 224، ح 389.

17. قمى، على بن ابراهیم‏، تفسیر القمی، محقق / مصحح: موسوى جزائرى، طیّب‏، قم: دار الکتاب‏، 1404 ق‏، ج‏2، ص 199.

18. ابن‌بابویه، محمد بن على‏، عیون أخبار الرضا علیه‌السلام، محقق / مصحح: لاجوردى، مهدى‏، تهران: نشر جهان‏، 1378 ق، ج‏1، ص 248، ح 1.

19. مجلسى، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الأنوار (ط - بیروت)، محقق / مصحح: جمعى از محققان‏، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏، 1403 ق‏، ج‏56، ص 46، ح 18.

20. ابن‌بابویه، محمد بن على‏، من لا یحضره الفقیه، محقق / مصحح: غفارى، علی‌اکبر، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، 1413 ق، ج‏2، ص 266، ح 2393.

21. کلینى، محمد بن یعقوب‏، الکافی، محقق / مصحح: غفارى علی‌اکبر و آخوندى، محمد، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1407 ق‏، ج‏4، ص 283، ح 3.

22. ابن‌بابویه، محمد بن على‏، من لا یحضره الفقیه، محقق / مصحح: غفارى، علی‌اکبر، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، 1413 ق، ج‏2، ص 266، ح 2391.

23. حمیرى، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد (ط - الحدیثه)، محقق: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، 1413 ق، ص 121، ح 426.

24. ابن‌بابویه، محمد بن على‏، من لا یحضره الفقیه، محقق / مصحح: غفارى، علی‌اکبر، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، 1413 ق، ج‏2، ص 266، ح 2394.

25. طبرسى، حسن بن فضل‏، مکارم الأخلاق، محقق / مصحح: ندارد، قم: الشریف الرضى‏، 1412 ق‏، ص 241.

26. ابن طاووس، على بن موسى‏، الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان، محقق / مصحح: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، 1409 ق‏، ص 33.

27. ابن طاووس، على بن موسى‏، الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان، محقق / مصحح: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، 1409 ق‏، ص 33.

28. مجلسى، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الأنوار (ط - بیروت)، محقق / مصحح: جمعى از محققان‏، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏، 1403 ق‏، ج‏56، ص 142.

29. کلینى، محمد بن یعقوب‏، الکافی، محقق / مصحح: غفارى علی‌اکبر و آخوندى، محمد، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1407 ق‏، ج‏8، ص 275، ح 416.

30. طبرسى، حسن بن فضل‏، مکارم الأخلاق، محقق / مصحح: ندارد، قم: الشریف الرضى‏، 1412 ق‏، ص 242.