پاسخ ارائه شده به سؤالِ یک پرسشگر با مشخصات خاص است. در صورتی که سؤال یا ابهامی برای شما ایجاد شده از طریق درگاه های پاسخگویی پیگیری فرمائید.
رویکرد روایات پیرامون وضعیت مساجد در هنگامه ظهور، می‌تواند ناظر به اشکال در ملکیت، مکان و یا چگونگی ساخت آن‌ها و همچنین رویه‌های تربیتی موجود در آن‌ها باشد.
بررسی روایات تخریب برخی مساجد در دوران ظهور

پرسش:
آیا این درست است که وقتی امام زمان عجل الله تعالی فرجه ظهور کند برخی از مساجد را خراب می‌کند؟
 

 

پاسخ:
در روایات حوزه مهدویت، بخشی به اقدامات و شرایط مدیریتی امام عصر عجل الله تعالی فرجه در دوران پس از ظهور اختصاص دارد. این روایات یک تصویر کلی از جامعه مهدوی موعود را ترسیم و سبب امیدواری مؤمنان و منتظران خواهد بود. در این بین، روایاتی نیز وجود دارد که در ظاهر با ویژگی‌های جامعه ایمانی پیش از ظهور تناسبی ندارند؛ مثلاً برخی از مردم که گاهاً به منتظران تفسیر شده‌اند، نسبت به آدابی که حضرت ارائه می‌فرمایند تشکیک و حتی با قرآن به مقابله با ایشان می‌پردازند. تخریب مساجد توسط حضرت نیز موضوعی است که در سال‌های گذشته بر سر زبان‌ها افتاده و این نماد‌ها و نهادهای مهم در جامعه ایمانی امروز را در تعارض با فرهنگ صحیح مهدوی و اسلامی معرفی کرده است. در ادامه این موضوع مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

الف. توجه به وضعیت فیزیکی مساجد
در برخی روایت، برنامه امام عصر عجل الله تعالی فرجه پس از ظهور را ساماندهی وضعیت فیزیکی و ساختمانی برخی مساجد عنوان کرده‌اند مانند: ... عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام قَالَ الْقَائِمُ یَهْدِمُ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ حَتَّى یَرُدَّهُ إِلَى أَسَاسِهِ وَ مَسْجِدَ الرَّسُولِ صلی لله علیه و آله إِلَى أَسَاسِهِ وَ یَرُدُّ الْبَیْتَ إِلَى مَوْضِعِهِ وَ أَقَامَهُ عَلَى أَسَاسِهِ وَ ... . (1) از امام صادق علیه‌السلام نقل کرده‌اند که حضرت فرمودند: قائم عجل الله تعالی فرجه مسجدالحرام و مسجد رسول خدا صلی‌الله علیه و آله را تا بناى اولیه آن‌ها تخریب مى‌کند، بیت‌الله را به مکان اصلى خود برگردانده و آن را در بالاى بناى اصلى خود برپا مى‌کند و ... .
پس بر اساس این روایت، یکی از وظایف حضرت، بازگرداندن تغییراتی است که در بناهای مقدس همچون مساجد و اماکن متبرکه ایجاد شده که مهم‌ترین آن‌ها مسجدالحرام و مسجدالنبی است که در طول تاریخ دستخوش تغییرات و سلیقه‌ها شده‌اند. 
در حدیث دیگری تغییرات بنا و مکان قرار گرفت مساجد، سبب تخریب و یا تغییر آن‌ها عنوان شده است: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه-السلام فِی حَدِیثٍ قَالَ إِذَا قَامَ الْقَائِمُ علیه¬السلام دَخَلَ الْکُوفَهَ وَ أَمَرَ بِهَدْمِ الْمَسَاجِدِ الْأَرْبَعَهِ حَتَّى یَبْلُغَ أَسَاسَهَا وَ یُصَیِّرُهَا عَرِیشاً کَعَرِیشِ مُوسَى وَ تَکُونُ الْمَسَاجِدُ کُلُّهَا جَمَّاءَ لَا شُرَفَ لَهَا کَمَا کَانَتْ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللَّهِ صلی‌الله علیه و آله وَ یُوَسِّعُ الطَّرِیقَ الْأَعْظَمَ فَیُصَیِّرُ سِتِّینَ ذِرَاعاً وَ یَهْدِمُ کُلَّ مَسْجِدٍ عَلَى الطَّرِیق‏ ... . (2)
از امام باقر علیه السلام حدیثى نقل شده که حضرت فرمودند: وقتی‌که قائم عجل الله تعالی فرجه قیام کند، داخل کوفه شده و دستور به انهدام چهار مسجد مى‌دهد تا آن‌ها را به پایه اولیه‌شان مى‌رساند. آن‌ها را مانند عریش موسى علیه‌السلام به‌صورت سایبان بازسازى مى‌کند و دیوارهاى مساجد همه مثل زمان رسول خدا صلی‌الله علیه و اله بدون کنگره خواهند شد. راه‌هاى بزرگ و اصلى را تا شصت ذراع وسعت مى‌دهد، هر مسجدى را که سر راه باشد تخریب مى‌کند. بلندمرتبه سازی و اشراف مساجد بر ساختمان‌ها مجاور عاملی است که حضرت نسبت به تخریب آن اضافات اقدام خواهند نمود. همچنین قرار گرفتن مسجد در مسیر عبور و مرور مردم، می‌تواند حاکم قدرتمند اسلامی را نسبت به تخریب آن مجاب کند. 
امیر مؤمنان علیه‌السلام در خطبه‌ای، مجوز دیگری را برای تخریب مسجد معرفی می‌کنند: ... وَ رَدَدْتُ دَارَ جَعْفَرٍ إِلَى وَرَثَتِهِ وَ هَدَمْتُهَا مِنَ الْمَسْجِد ... . (3) و خانه جعفر را (که داخل در مسجدالحرام کرده‌اند) به ورثه‌اش بازگردانم و آن قسمت را از مسجد خراب کنم. بر این اساس، غصب املاک  شخصی مردم و ملحق کردن آن به مساجد می‌تواند سببی باشد که حضرت پس از ظهور نسبت به بازگردان آن و تخریب آن قسمت از مسجد اقدام نمایند.

ب. تأکید بر مانعیت در مسیر هدایت
برچیدن موانع هدایت یک اصل مهم در حکومت اسلامی است که سیره معصومان علیهم‌السلام به‌خوبی آن را تبیین کرده است. قرآن در جریان مسجد ضرار چنین می‌گوید: ﴿ وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرَارًا وَکُفْرًا وَتَفْرِیقًا بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَإِرْصَادًا لِمَنْ حَارَبَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَلَیَحْلِفُنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلَّا الْحُسْنَى وَاللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَ﴾؛ (4) و [از منافقان] کسانی هستند که بر پایه دورویی و نفاق، مسجدی ساختند برای آسیب رساندن و ترویج کفر و تفرقه افکنی میان مؤمنان و کمین گاهی برای [گردآمدن] کسانی که پیش از این باخدا و پیامبرش جنگیده بودند، سوگند سخت می‌خورند که ما با ساختن این مسجد جز خوبی [و خدمت] قصدی نداشتیم، ولی خدا گواهی می‌دهد که بی‌تردید آنان دروغ‌گویند.
از آنجا که مکانی به ترویج کفر و ایجاد تفرقه بین مؤمنان تبدیل‌شده، رسول خدا صلی‌الله علیه و آله مکلف می‌شود آن را تخریب کند هرچند نام آن مکان مسجد باشد. روشن است که این مسجد مشکلات فیزیکی و ساختمانی که در بخش قبلی بیان شد را نداشته و مشکل آن تنها فرهنگی و فکری بوده است. 
مسجد مهم‌ترین مکان و نهاد برای هدایت در بین مسلمانان محسوب می‌شود و اگر در غیر این مسیر حرکت کند، مورد سرزنش خواهد بود مانند آنچه در این روایت آمده است: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ‏ علیه‌السلام قال أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه‌السلام قَالَ رسول‌الله صلی‌الله علیه و آله سَیَأْتِی عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ لَا یَبْقَى مِنَ الْقُرْآنِ إِلَّا رَسْمُهُ وَ مِنَ الْإِسْلَامِ إِلَّا اسْمُهُ یُسَمَّوْنَ بِهِ وَ هُمْ أَبْعَدُ النَّاسِ مِنْهُ مَسَاجِدُهُمْ عَامِرَهٌ وَ هِیَ خَرَابٌ مِنَ الْهُدَى... .  (5) از امام صادق علیه‌السلام و ایشان از امیرالمؤمنین علیه‌السلام روایت کرده‌اند که پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله فرمودند: زمانى بر مردم خواهد گذشت که از قرآن جز نشانى به یادگار نماند و از اسلام جز نامى باقی نخواهد ماند. مردم، خود را مسلمان مى‌خوانند و حال آنکه از همه به اسلام دورترند. مسجدهاى آنان زیبا و آباد است، ولى از هدایت تهى است!
بنابراین حرکت فکری و هدایتی مسجد، مهم‌ترین رکن آن است که اگر چنین نباشد، مکان مسجد نیز دیگر مقدس نخواهد بود. بر همین اساس برخی مساجد در روایات ملعونه نامیده شده‌اند: حَدَّثَنَا ... عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه‌السلام أَنَّهُ قَالَ: بِالْکُوفَهِ مَسَاجِدُ مَلْعُونَهٌ وَ مَسَاجِدُ مُبَارَکَهٌ فَأَمَّا الْمُبَارَکَهُ فَمَسْجِدُ غَنِیٍّ وَ اللَّهِ إِنَّ قِبْلَتَهُ لَقَاسِطَهٌ وَ إِنَّ طِینَتَهُ لَطَیِّبَهٌ وَ لَقَدْ بَنَاهُ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ وَ لَا تَذْهَبُ الدُّنْیَا حَتَّى یَنْفَجِرَ عِنْدَهُ عَیْنَانِ وَ یَکُونَ فِیهِمَا جَنَّتَانِ وَ أَهْلُهُ مَلْعُونُونَ وَ هُوَ مَسْلُوبٌ مِنْهُمْ وَ مَسْجِدُ بَنِی ظَفَرٍ وَ مَسْجِدُ السَّهْلَهِ وَ مَسْجِدٌ بِالْخَمْرَاءِ وَ مَسْجِدُ جُعْفِیٍّ- وَ لَیْسَ هُوَ مَسْجِدُهُمُ الْیَوْمَ وَ یُقَالُ دُرِسَ وَ أَمَّا الْمَسَاجِدُ الْمَلْعُونَهُ فَمَسْجِدُ ثَقِیفٍ وَ مَسْجِدُ الْأَشْعَثِ وَ مَسْجِدُ جَرِیرٍ الْبَجَلِیِّ وَ مَسْجِدُ سِمَاکٍ وَ مَسْجِدٌ بِالْخَمْرَاءِ بُنِیَ عَلَى قَبْرِ فِرْعَوْنٍ مِنَ الْفَرَاعِنَهِ. (6) امام باقر علیه‌السلام فرمود: در کوفه، مساجدى ملعون و مساجدى مبارک است. مساجد مبارک عبارت‌اند از: مسجد غنى؛ (به خدا سوگند که قبله آن راست و برابر (کعبه) است و سرشت آن پاکیزه که مردى مؤمن آن را بناکرده است و دنیا به پایان نخواهد رسید تا این‌که دو چشمه از آن بجوشد و در کنار آن، دو باغ به وجود خواهد آمد و اهل آن مسجد (که امروز در آن نماز مى‌گزارند) ملعون‌اند و شرف و مبارکى آن مسجد از آنان گرفته شده است.) مسجد بنى ظفر که همان مسجد سهله است. مسجدى که در خمراء است. مسجد جعفى (که جعفى طایفه‌ای از اهل یمن هستند که در کوفه ساکن‌اند و امروز دیگر مسجد آنان نیست و آثار آن برطرف شده است) و امّا مساجدى که ملعون هستند عبارت‌اند از: مسجد ثقیف، مسجد اشعث، مسجد جریر، مسجد سماک و مسجدى در خمراء که بر قبر فرعونى بنا شده است. 
در این روایت مسجدی که توسط سازنده مؤمن و نیکو بنا نهاده شده باشد مبارک خوانده شده که می‌تواند شاخصه‌ای برای بانیان مساجد محسوب شود و هرکسی با هر مالی نباید اقدام به ساخت مسجد نماید. در روایت دیگری نیز همین معنا و رویکرد نسبت به برخی مساجد غیر هدایتی بیان‌شده است: ... عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ علیه‌السلام قَالَ: إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ علیه‌السلام نَهَى عَنِ الصَّلَاهِ فِی خَمْسَهِ مَسَاجِدَ بِالْکُوفَهِ مَسْجِدِ الْأَشْعَثِ بْنِ قَیْسٍ الْکِنْدِیِّ وَ مَسْجِدِ جَرِیرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْبَجَلِیِّ وَ مَسْجِدِ سِمَاکِ بْنِ مَخْرَمَهَ وَ مَسْجِدِ شَبَثِ بْنِ رِبْعِیٍّ وَ مَسْجِدِ تَیْمٍ قَالَ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام إِذَا نَظَرَ إِلَى مَسْجِدِهِمْ‏ قَالَ هَذِهِ بُقْعَهُ تَیْمٍ وَ مَعْنَاهُ أَنَّهُمْ قَعَدُوا عَنْهُ لَا یُصَلُّونَ مَعَهُ عَدَاوَهً لَهُ وَ بُغْضاً لَعَنَهُمُ اللَّهُ. (7)
از امام صادق علیه‌السلام نقل مى‌کنند که فرمودند: امیرالمؤمنین علیه‌السلام از نماز خواندن در پنج مسجد کوفه نهى کرد: مسجد اشعث بن قیس کندى، مسجد جریر بن عبدالله بجلى، مسجد سماک بن محرمه، مسجد شبث بن ربعى و مسجد تیم. حضرت فرمود: وقتى امیرالمؤمنین علیه‌السلام به مسجد آن‌ها نگاه مى‌کرد مى‌فرمودند: این بقعه تَیْم است و معنایش این بود که آنان از امیرالمؤمنین علیه‌السلام کناره‌گیرى کردند و از روى عداوت و بغض با او نماز نخواندند، خداى لعنتشان کند.
نگاه و فکر نمازگزاران یک مسجد می‌تواند شاخص خیر و یا شر بودن آن مکان شود و اگر کسانی امام و هادی جامعه را ترک کنند، حتی اگر در مسجد پناه بگیرند، از گمراهی در امان نیستند و این مکان شرافت و قداستی نخواهد داشت.

نتیجه
رویکرد روایات پیرامون وضعیت مساجد در هنگامه ظهور، می‌تواند ناظر به اشکال در ملکیت، مکان و یا چگونگی ساخت آن‌ها و همچنین رویه‌های تربیتی موجود در آن‌ها باشد. همچنین بحث تخریب در همه آن‌ها مطرح نیست، بلکه تأکید بر اصلاح و پیرایش تغییرات نادرست در مساجد است. می‌توان از این موضوع چنین برداشت کرد که اقدامات اصلاحی منجی آخرالزمان حتی شامل مساجد نیز می‌شود و روشن است که دیگر تسامحی در مسائل سطح پایین‌تر صورت نخواهد گرفت و تأکید بر تغییر و اصلاح مساجد اتمام‌حجتی درباره دیگر موضوعات است.

پی‌نوشت‌ها:
1. طوسى، محمد بن الحسن‏، الغیبه، قم: دارالمعارف الإسلامیه، چاپ اول، 1411 ق، ص 472.
2. همان، ص 475.
3. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: اسلامیه، چاپ چهارم، 1407 ق، ج 8، ص 59.
4. سوره توبه، آیه 107.
5. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: اسلامیه، چاپ چهارم، 1407 ق، ج 8، ص 307.
6. همان، ج 3، ص 489.
7. شیخ صدوق، الخصال، محقق و مصحح: غفاری، علی‌اکبر، قم: جامعه مدرسین، چاپ اول، 1362 ش، ج 1، ص 301.