پاسخ:

در متون روایی، دودسته تعالیم در خصوص شیوه انجام عبادات و اعمال نیک وجود دارد: گروهی که بر پنهانی بودن و انجام مخفیانه عمل تأکید دارند و گروهی دیگر آشکارسازی و علنی کردن آن را توصیه کرده‌اند. در نگاه نخست، این دودسته از روایات متعارض به نظر می‌رسند. در ادامه سعی شده با بررسی شواهد روایی، نسبت میان این دودسته روایات روشن شده و راهکار جمع میان آن‌ها را ارائه شود.

الف: فضیلت مخفی بودن عبادات

در آموزه‌های اسلامی، اصل بر آن است که عبادت و دعا با حالت اخلاص، خشوع و در خلوت انجام گیرد. قرآن کریم در آیه ۵۵ سوره اعراف می‌فرماید:

«ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْیَهً إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ؛

پروردگارتان را از روی فروتنی و زاری و مخفیانه بخوانید [و از آداب و شرایط دعا تجاوز نکنید]؛ یقیناً خدا متجاوزان را دوست ندارد.»

این آیه بر دعا و عبادت پنهانی تأکید دارد و آن را نشانه‌ای از تواضع و پرهیز از خودنمایی می‌داند. در روایات نیز همین معنا تکرار شده است. پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله فرمودند:

«خَیْرُ الدُّعَاءِ الْخَفِیُّ قَالَ تَعَالَى ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَهً؛ (1)

بهترین دعا آن است که پنهان باشد»

 چنانچه خداى تعالى فرموده:

 «ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَهً؛ خدا را در نهان بخوانید.»

همچنین در حدیثی دیگر فرمودند:

«خَیْرُ الْعِبَادَهِ أَخْفَاهَا وَ قَالَ: خَیْرُ الذِّکْرِ الْخَفِیُّ وَ قَالَ: دُعَاءُ السِّرِّ یَزِیدُ عَلَى الْجَهْرِ سَبْعِینَ ضِعْفاً؛ و أثنى الله سبحانه على زکریا ع بقوله إِذْ نادى‏ رَبَّهُ نِداءً خَفِیًّا؛ (2)

بهترین عبادات پنهان‏ترین آن‌هاست و نیز فرمود بهترین ذکر، ذکر پنهانى است‏ همچنین فرمودند: دعاى نهانى، هفتاد برابر دعاى آشکار، ارزش دارد. خداوند سبحان، زکریا علیه‌السلام را چنین ستوده است: "آنگاه‌که پروردگارش را نهانى ندا داد".»

این مضمون در کلمات امامان معصوم علیهم‌السلام نیز مورد تأکید قرار گرفته است. از امام رضا علیه‌السلام نقل شده که فمودند:

 «دعای پنهانی هفتاد برابر دعای آشکار برتری دارد.» (3)

 در حدیثی از پیامبر صلی‌الله علیه و آله نیز نقل شده که فرمودند:

 «بزرگ‌ترین ثواب را آن عبادتى دارد که پنهان‌تر انجام گیرد.» (4)

در روایتی قدسی نیز آمده است که:

 «هر کس برای رفع اندوه و گرفتاری‌های خود عبادت نهانی داشته باشد، خداوند به او آرامش عطا می‌کند.» (5)

امام صادق علیه‌السلام نیز در حدیثی می‌فرمایند:

«مَا یَعْلَمُ عِظَمَ ثَوَابِ الدُّعَاءِ وَ تَسْبِیحِ الْعَبْدِ فِیمَا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ نَفْسِهِ إِلَّا اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى؛ (6)

بزرگىِ ثواب دعا و تسبیحى را که بنده در خلوت خویش مى‌کند، جز خداوند تبارک‌وتعالی کسى نمى‌داند.»

این روایات نشان می‌دهد که راز و ارزش عبادت در پنهانی بودن آن است. حتی لقمان حکیم در وصایای خویش به فرزندش سفارش کرده است که هرگاه تنها شد، به دعا و نیایش بپردازد. (7) امام صادق علیه‌السلام نیز در حدیثی دیگر می‌فرمایند: «خداوند بندگانی را که عبادتشان مخفیانه بوده است، به‌صورت پنهانی وارد بهشت می‌گرداند.» (8)

از مجموعه این روایات برمی‌آید که مخفی نگاه‌داشتن عبادات، افزون بر حفظ اخلاص، ثواب و پاداشی به‌مراتب بیشتر از عبادات آشکار دارد و در تربیت روحی انسان تأثیری عمیق‌تر بر جای می‌گذارد.

ب: شرایط و اهداف آشکار کردن عبادت

در بخش پیشین، بر فضیلت عبادت نهانی تأکید شد. بااین‌حال، باید توجه داشت که آشکار کردن عبادت، اگر با نیت ریا همراه نباشد، حرام نیست. تنها تفاوت در این است که عبادت پنهانی ثواب بیشتری دارد. چنان‌که در حدیثی از امام رضا علیه‌السلام آمده است:

«الْمُسْتَتِرُ بِالْحَسَنَهِ لَهُ سَبْعُونَ ضِعْفاً وَ الْمُذِیعُ لَهُ وَاحِدٌ وَ الْمُسْتَتِرُ بِالسَّیِّئَهِ مَغْفُورٌ لَهَا وَ الْمُذِیعُ لَهَا مَخْذُول‏؛ (9)

کسى که خوبی‌های خود را پنهان دارد، هفتاد برابر پاداش می‌بیند و کسى که آن‌را آشکار کند، یک پاداش دارد و کسى که گناه خود را پوشیده دارد، گناهش بخشیده می‌شود و کسى که آن را علنى و افشا کند، خوار و ذلیل خواهد شد.»

امام صادق علیه‌السلام نیز فرمودند:

«إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ أَنْ یُعْبَدَ فِی السِّرِّ کَمَا یُحِبُّ أَنْ یُعْبَدَ فِی الْعَلَانِیَهِ؛ (10)

خداوند دوست دارد در نهان عبادت شود، همان‌طور که دوست دارد در عیان عبادت شود.»

بنابراین، اصل عبادت علنی فی‌نفسه فضیلت دارد، هرچند در مقایسه با عبادت مخفی، ارزش کمترى دارد؛ اما گاهی شرایط و اهدافی ایجاب می‌کند که عمل نیک به‌صورت علنی انجام گیرد. برخی از این شرایط عبارت‌اند از:

1. تبلیغ سنت حسنه

یکی از حکمت‌های علنی‌کردن عبادت، تبلیغ و ترویج عمل صالح است. در روایتی از امام صادق علیه‌السلام آمده است:

«مَا کَانَ مِنَ الصَّدَقَهِ وَ الصَّلَاهِ وَ الصَّوْمِ وَ أَعْمَالِ الْبِرِّ کُلِّهَا تَطَوُّعاً فَأَفْضَلُهُ مَا کَانَ سِرّاً وَ مَا کَانَ مِنْ ذَلِکَ وَاجِباً مَفْرُوضاً فَأَفْضَلُهُ أَنْ یُعْلَنَ بِهِ؛ (11)

صدقه، نماز، روزه و همه اعمال نیک مستحبی بهتر است مخفیانه آورده شود و هرکدام از این‌ها واجب باشد، بهتر این است که علنی انجام گردد.»

برای نمونه، درباره زکات که از واجبات اجتماعی است؛ امام صادق علیه‌السلام فرموده‌اند:

«هر فریضه‌ای که خداوند واجب مى‌کند، آشکار آن بهتر از پنهان است و هر طاعتى که مردم با اختیار پیش‌قدم شوند، پنهان آن بهتر از آشکار است. اگر کسى زکات خود را بر دوش بگذارد و آشکارا میان حاجتمندان تقسیم کند، کار بسیار شایسته و خوبى کرده است.» (12)

در حدیثی دیگر نیز نقل شده که:

«راوى گوید: امام باقر علیه‌السلام در مورد گفتار خداوند عزّ و جلّ‌ که مى‌فرماید: "إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِی؛‏ اگر صدقات را آشکار کنید پس چه نیکوست" فرمود: منظور زکات واجب است. راوى گوید: گفتم: (منظور از این فراز آیه چیست‌؟) که "وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراء؛ و اگر آن را پنهان کنید و به فقرا دهید." فرمود: منظور صدقه مستحبى است، همانا مؤمنان آشکار کردن واجبات و پنهان نمودن مستحبات را دوست مى‌داشتند.» (13)

2. الگوسازی

گاه آشکار کردن عبادت به‌وسیله افراد اثرگذار، نقش الگو برای دیگران دارد. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله فرمودند:

«السِّرُّ أفضَلُ مِن العَلانِیهِ، والعلانِیهُ لِمَن أرادَ الاقتِداءَ؛ (14)

عمل‌ نهانی بهتر از آشکار است. انجام آشکار (این کارها) براى کسى (خوب) است که بخواهد الگو قرار گیرد.»

بنابراین، هنگامی‌که عمل فرد موجب الگو‌گیری سایرین می‌شود، انجام علنی آن پسندیده است.

3. عمل به شعائر

برخی عبادات، به دلیل جایگاه نمادین خود، باید آشکار برگزار شوند تا به‌عنوان شعائر دینی شناخته شوند و مایه تقویت ایمان مسلمانان و تحقیر دشمنان باشند. نماز جمعه، جماعت و حج ازاین‌دست‌ به‌شمار می‌آیند. در روایت آمده است: در این حالت، عبادت آشکار از جهت فضیلت بسیار بالاتر از عمل نهانی محسوب می‌شود. مثلاً در حدیثی از امام رضا علیه‌السلام، یک‌رکعت نماز جماعت چندین برابر بافضیلت تر از نماز فرادی دانسته شده است:

«وَ أَفْضَلُ صَلَاهِ الرَّجُلِ فِی جَمَاعَهٍ وَ صَلَاهٌ وَاحِدَهٌ فِی جَمَاعَهٍ بِخَمْسٍ وَ عِشْرِینَ صَلَاهً مِنْ غَیْرِ جَمَاعَهٍ وَ تُرْفَعُ لَهُ فِی الْجَنَّهِ خَمْسٌ وَ عِشْرُونَ دَرَجَه؛ (15)

بهترین نماز، نمازی است که به جماعت خوانده شود؛ یک‌رکعت نماز جماعت، معادل بیست‌وپنج رکعت نماز فرادی است و در بهشت برای او بیست‌وپنج درجه بالا می‌برد.»

4. تأثیرگذاری بیشتر

برخی موارد، اقتضا دارد دعا یا عبادت در جمع صورت گیرد تا اثر معنوی و اجتماعی بیشتری بر جای گذارد. در حدیثی آمده است:

«لَا یَجْتَمِعُ أَرْبَعُونَ رَجُلًا فِی أَمْرٍ وَاحِدٍ إِلَّا اسْتَجَابَ اللَّهُ تَعَالَى لَهُمْ حَتَّى لَوْ دَعَوْا عَلَى جَبَلٍ لَأَزَالُوهُ؛ (16)

هرگاه چهل مرد گِرد هم آیند و براى حاجتى واحد به درگاه خدا دعا کنند، حتماً خداوند، دعایشان را اجابت مى‏کند. حتّى اگر کوهى را نفرین کنند، آن کوه را [با دعایشان‏] از جا برمى‏کنند.»

در سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام نیز دعاهای علنی دیده می‌شود. امام باقر علیه‌السلام در گرفتاری‌ها اهل خانه را گرد می‌آورد و در جمع دعا می‌کرد و آنان «آمین» می‌گفتند (17). دعای عرفه امام حسین علیه‌السلام نیز نمونه‌ای برجسته از دعا در جمع اصحاب است. (18)

بنابراین، از مجموع آیات و روایات برمی‌آید که توصیه به کتمان اعمال نیک، ناظر به جایی است که انگیزه انسان، حفظ اخلاص و دوری از ریا باشد. در این حالت، پنهان‌کردن عمل علاوه بر پاداش مضاعف، باعث صیانت از نیت و جلوگیری از خودنمایی می‌شود. به همین دلیل، عبادت در خفا در بیشتر موارد ازنظر ثواب و اثر معنوی برتر دانسته شده است؛ بنابراین، محور اصلی این دسته از روایات، توجه به نیت و انگیزه درونی است.

در مقابل، روایاتی که بر اظهار عمل صالح تأکید دارند، به شرایط اجتماعی و کارکرد بیرونی عمل نظر دارند. هنگامی‌که آشکارسازی عبادت بتواند سبب تبلیغ سنت حسنه، ایجاد الگو برای دیگران، تقویت شعائر دینی یا افزایش اثر اجتماعی و معنوی عمل شود، اظهار عبادت ارزشمند و بلکه لازم خواهد بود. بر این اساس، جمع میان این روایات ممکن است و هر یک ناظر به بُعد خاصی از زندگی عبادی انسان است.

نتیجه:

بررسی روایات نشان داد که توصیه به کتمان عمل، ناظر به موقعیت‌هایی است که اخلاص فردی و پرهیز از ریا در اولویت قرار دارد؛ در این شرایط، عمل پنهان ازنظر ثواب و اثر تربیتی برتر شمرده می‌شود. در مقابل، تأکید بر اظهار عبادت در روایاتی است که شرایط اجتماعی، تبلیغی و تربیتی اقتضا می‌کند عمل نیک آشکار شود؛ مانند ترویج سنت حسنه، الگوسازی، تقویت شعائر دینی یا افزایش اثر معنوی جمعی.

 بدین ترتیب، تعارض ظاهری میان این دودسته روایات برطرف می‌گردد و هر یک در قلمروی خاص و با کارکرد ویژه خود، جایگاه معتبر دارند.

پی‌نوشت‌ها:

1. دیلمى، حسن بن محمد، إرشاد القلوب إلى الصواب (للدیلمی)، محقق / مصحح: ندارد، قم: الشریف الرضی‏، 1412 ق، ج‏1، ص 154.

2. دیلمى، حسن بن محمد، إرشاد القلوب إلى الصواب (للدیلمی)، محقق / مصحح: ندارد، قم: الشریف الرضی‏، 1412 ق، ج‏1، ص 154.

3. کلینى، محمد بن یعقوب‏، الکافی، محقق / مصحح: غفارى علی‌اکبر و آخوندى، محمد، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1407 ق‏، ج‏2، ص 476، ح 1.

4. حمیرى، عبدالله بن جعفر، قرب الإسناد (ط - الحدیثه)، محقق: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، 1413 ق، ص 135، ح 475.

5. شیخ حر عاملى، محمد بن حسن‏، الجواهر السنیه فی الأحادیث القدسیه (کلیات حدیث قدسى)، محقق / مصحح: ندارد، تهران: انتشارات دهقان‏، 1380 ش‏، ص 344.

6. ابن طاووس، على بن موسى‏، فلاح السائل و نجاح المسائل، محقق / مصحح: ندارد، قم: بوستان کتاب‏، 1406 ق‏، ص 36.

7. المحاسن، ج‏2، ص 376، ح 145.

8. ابن طاووس، على بن موسى‏، فلاح السائل و نجاح المسائل، محقق / مصحح: ندارد، قم: بوستان کتاب‏، 1406 ق‏، ص 36.

9. مفید، محمد بن محمد، الإختصاص، محقق / مصحح: غفارى، علی‌اکبر و محرمى زرندى، محمود، قم: الموتمر العالمى لالفیه الشیخ المفید، 1413 ق‏، ص 142.

10. کلینى، محمد بن یعقوب‏، الکافی، محقق / مصحح: غفارى علی‌اکبر و آخوندى، محمد، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1407 ق‏، ج‏2، ص 224، ح 8.

11. ابن حیون، نعمان بن محمد مغربى‏، دعائم الإسلام، محقق / مصحح: فیضى، آصف‏، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، 1385 ق، ج‏1، ص 241.

12. کلینى، محمد بن یعقوب‏، الکافی، محقق / مصحح: غفارى علی‌اکبر و آخوندى، محمد، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1407 ق‏، ج‏3، ص 501، ح 16.

13. کلینى، محمد بن یعقوب‏، الکافی، محقق / مصحح: غفارى علی‌اکبر و آخوندى، محمد، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1407 ق‏، ج‏4، ص 60، ح 1.

14. پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)، محقق / مصحح: ندارد، تهران: دنیاى دانش‏، 1382 ش‏، ص 529.

15. منسوب به على بن موسى، امام هشتم علیه‌السلام‏، الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا علیه‌السلام، محقق / مصحح: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، مشهد: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، 1406 ق‏، ص 143.

16. قطب‌الدین راوندى، سعید بن هبه الله‏، الدعوات (للراوندی) / سلوه الحزین، محقق / مصحح: ندارد، قم: انتشارات مدرسه امام مهدى (عجل الله تعالى فرجه الشریف)، ص 30.

17. کلینى، محمد بن یعقوب‏، الکافی، محقق / مصحح: غفارى علی‌اکبر و آخوندى، محمد، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1407 ق‏، ج‏2، ص 487، ح 3.

18. کفعمى، ابراهیم بن على عاملى‏، البلد الأمین و الدرع الحصین، محقق / مصحح: ندارد، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات‏، 1418 ق‏، ص 258.