پاسخ:
قرار گرفتن انسان در قبر درواقع شروعی برای عالم برزخ خواهد بود که مرحله‌ای میان عالم دنیا و آخرت محسوب می‌شود. آیات و روایات، ویژگی‌های فراوانی برای آن بیان کرده‌اند از جمله عناوینی همچون فشار قبر و یا سؤال و جواب در این مرحله که حس ترس و نگرانی برای مردم حتی مؤمنان ایجاد می‌شود. در روایات عواملی برای سختی فشار قبر بیان شده که در مقابل نیز راهکارهایی برای رهایی و یا کاستن از شدت آن در اختیار مؤمنان قرار گرفته است.
 در ادامه برخی از موارد کاهش‌دهنده و از‌بین‌برنده فشار قبر مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

برخی از عوامل کاهش‌ فشار قبر و رهایی از آن

الف. عواملی که خود شخص در آن دخیل است:
برخی از این موارد توسط خود فرد قابل انجام است و در زمان حیات باید بر آن‌ها مراقبت شود و برخی می‌تواند توسط دیگران و پس از دفن فرد صورت گیرد و از سختی و شدت فشار قبر بکاهد. عواملی همانند:
1. خواندن نماز شب؛
 امام رضا علیه‌السلام در بیانی که به شمردن برکات نماز شب اختصاص داده‌اند، چنین می‌فرمایند:
«عَـلَیْکُمْ بِصَـلاهِ اللَّیْلِ فَما مِنْ عَـبْدٍ یَقُومُ آخِرَ اللَّیْلِ فَیُصَـلِّى ثَمانَ رَکَعاتٍ وَ رَکْعَـتَىِ الشَّفْـعِ وَ رَکْعَهَ الْـوَتْرِ وَاسْتَغْـفَرَ اللّهَ فـى قُنُوتِهِ سَبْـعینَ مَرَّهً اِلاّ، اُجیرُ مِنْ عَـذابِ الْقَـبْرِ؛ (6)
بر شما باد به نماز شب، هیچ بنده‌ای نیست که آخر شب بیدار شود و هشت رکعت نماز شب و دو رکعت نماز شفع و یک‌ رکعت نماز وتر بخواند و در قنوت آن هفتاد بار استغفار کند مگر اینکه خداوند او را از عذاب قبر رهایی بخشد... .»
2. تکرار حج؛
 یکی از اصحاب امام صادق علیه‌السلام از ایشان درباره شخصی که چهار بار به حج رفته سؤال پرسیدند که حضرت در پاسخ فرمودند:
«وَ مَنْ حَجَّ أَرْبَعَ حِجَجٍ لَمْ تُصِبْهُ ضَغْطَهُ الْقَبْرِ أَبَدا؛ (7)
کسی که چهار بار حج بجای آورد هرگز فشار قبر نبیند.»
3. روزه گرفتن؛
روزه گرفتن در برخی ایام خاص مانند ماه رجب که در روایات چنین توصیف شده است:
«مَنْ صَامَ مِنْ رَجَبٍ أَرْبَعَهَ أَیَّامٍ عُوفِیَ مِنَ الْبَلَایَا کُلِّهَا مِنَ الْجُنُونِ وَ الْجُذَامِ وَ الْبَرَصِ وَ فِتْنَهِ الدَّجَّالِ وَ أُجِیرَ مِنْ عَذَابِ الْقَبْر... .؛ (8)
کسی که چهار روز از ماه رجب را روزه بدارد از بلاهایی چون جنون، جذام، پیسی و فتنه دجال در عافیت بوده و نیز از عذاب قبر در امان است.»
4. کامل کردن رکوع؛
 اعمالى چون به‌جا آوردن رکوعى تام و کامل در نماز می‌تواند از عذاب قبر جلوگیری کند و امام باقر علیه‌السلام دراین‌باره می‌فرمایند:
«مَنْ أَتَمَّ رُکُوعَهُ لَمْ یَدْخُلْهُ وَحْشَهُ الْقَبْر؛ (9)
کسی که رکوع نمازش را کامل انجام دهد، وحشت و عذاب قبر بر او وارد نمی‌شود.»
5. خواندن برخی  از سور؛
خواندن بعضی سوره‌های قرآن مانند تکاثر، (11) نساء در روز جمعه (12) و سوره‌های زخرف (13) در کاهش و از بین بردن عذاب قبر مؤثر دانسته شده‌اند.

ب. عواملی که خود فرد در آن دخیل نیست:
برخی از موارد در روایات برای کاهش و یا حذف فشار قبر بیان شده که خود فرد در آن دخالتی ندارد و به‌نوعی در اختیار او نیست، بلکه از اسباب بیرونی ایجاد شده، اما منفعت آن برای میت خواهد بود. در ادامه برخی از آن‌ها بیان می‌شود:
1. اینکه مرگ انسان در روز جمعه باشد؛
 امام صادق علیه‌السلام در فضیلت روز جمعه چنین می‌فرمایند:
«مَنْ مَاتَ یَوْمَ الْجُمُعَهِ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بَرَاءَهً مِنْ ضَغْطَهِ الْقَبْرِ؛ (14)
کسی که در روز جمعه بمیرد خداوند دوری از عذاب قبر را برایش می‌نویسد.»
این مورد از مواردی است که خود فرد در آن دخیل نیست و درواقع عنایتی از سوی خداوند است که برخی از بندگانش را به این واسطه از عذاب قبر رهایی می‌بخشد. در برخی روایات، این زمان از ظهر روز پنجشنبه تا روز جمعه دانسته شده که زمان این رحمت گسترش یافته است. (15)
2. پرداخت صدقه و خواندن نماز وحشت؛
 در روایتی از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله چنین آمده است:
«لَا یأْتِی عَلَی الْمَیتِ سَاعَهٌ أَشَدُّ مِنْ أَوَّلِ لَیلَهٍ فَارْحَمُوا مَوْتَاکُمْ بِالصَّدَقَهِ فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فَلْیصَلِّ أَحَدُکُمْ رَکْعَتَینِ یقْرَأُ فِی الْأُولَی بِفَاتِحَهِ الْکِتَابِ مَرَّهً وَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ مَرَّتَینِ وَ فِی الثَّانِیهِ فَاتِحَهَ الْکِتَابِ مَرَّهً ...؛ (10)
بر میّت ساعتی سخت‌تر از شب اول قبر نمی‌گذرد، پس رحم نمایید مردگان خود را به صدقه و اگر نیافتی چیزی که صدقه بدهی، پس هرکدام از شما دو رکعت نماز بخواند و در رکعت اول سوره حمد یک‌مرتبه و سوره توحید دومرتبه و در رکعت دوم سوره حمد ... .»
3. نهادن دو چوب تر در کنار میت هنگام دفن؛
 این مورد سبب تأخیر در عذاب قبر خواهد شد و این امید وجود دارد که کارهای خیر و حلالیت‌های که در این مدت به پرونده فرد فوت شده، افزوده می‌شود، فشار قبر او را کاهش و یا از بین ببرد. (16)
4. کارهای نیک فرزند پس از مرگ والدین؛
 در حدیثی رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله جریانی را درباره حضرت عیسی علیه‌السلام نقل می‌کنند:
«مَرَّ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ علیه‌السلام بِقَبْرٍ یُعَذَّبُ صَاحِبُهُ ثُمَّ مَرَّ بِهِ مِنْ قَابِلٍ فَإِذَا هُوَ لَا یُعَذَّبُ فَقَالَ یَا رَبِّ مَرَرْتُ بِهَذَا الْقَبْرِ عَامَ أَوَّلَ فَکَانَ یُعَذَّبُ وَ مَرَرْتُ بِهِ الْعَامَ فَإِذَا هُوَ لَیْسَ یُعَذَّبُ فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَیْهِ أَنَّهُ أَدْرَکَ لَهُ وَلَدٌ صَالِحٌ فَأَصْلَحَ طَرِیقاً وَ آوَى یَتِیماً فَلِهَذَا غَفَرْتُ لَهُ بِمَا فَعَلَ ابْنُه؛‏ (17)
عیسى بن مریم علیه‌السّلام از کنار قبرى مى‌گذشت که صاحب آن قبر عذاب مى‌شد. آن حضرت در سال آینده نیز ازآنجا گذشت امّا صاحب قبر عذاب نمى‌شد. عرضه داشت: پروردگارا! من پارسال از کنار این قبر گذشتم درحالی‌که صاحب آن، عذاب مى‌شد؛ ولى چرا امسال که از کنار این قبر گذشتم صاحب آن عذاب نمى‌شود؟! خداوند به او وحى نمود: فرزند صالح او به سنّ‌ بلوغ رسید و جاده‌اى را تعمیر کرد و یتیمى را پناه داد؛ ازاین‌رو به خاطر عملى که فرزندش انجام داد، این میّت آمرزیده شد.»
این روایت نشان می‌دهد اعمال صالح دیگران به‌خصوص فرزندان فرد فوت شده می‌تواند در کاهش و یا برداشته شدن عذاب او در قبر تأثیرگذار باشد.

نتیجه
در روایات به برخی از امور برای کاهش و یا از بین رفتن کامل عذاب قبر می‌انجامد توجه داده شده است. برخی از این اعمال، توسط خود فرد صورت گرفته مانند نماز شب، تکرار حج، روزه گرفتن در بعضی از ایام و مناسبت‌های خاص، انجام رکوع کامل و خواندن برخی از سوره‌های قرآن. برخی دیگر از کارهایی که به‌صورت غیرارادی مؤثر هستند مانند فوت در شب جمعه و یا توسط دیگران برای میت انجام می‌شود که به صدقه، نماز وحشت، قرار دادن دو چوب در کنار میت و انجام کارهای خیر فرزندان برای او می‌توان اشاره کرد.
برای آگاهی بیشتر می‌توان به کتاب «منازل الاخره» شیخ عباس قمی مراجعه نمود.

پی‌نوشت‌ها
1. مجلسى، محمدباقر‏، بحارالأنوار، محقق / مصحح: جمعى از محققان‏، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403 ق، ج 87، ص 161.
2. ابن‌بابویه، محمد بن على‏ (شیخ صدوق)، کتاب من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: غفاری، علی‌اکبر، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ دوم، 1413 ق، ج 2، ص 217.
3. ابن‌بابویه، محمد بن على‏، ثواب الاعمال، قم: دارالشریف الرضی، دوم، 1406 ق، ص 54.
4. مجلسى، محمدباقر‏، بحارالأنوار، محقق / مصحح: جمعى از محققان‏، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403 ق، ج ۶، 244.
5. ابن طاووس، رضی الدین علی، فلاح السائل و نجاح المسائل‏، قم: بوستان کتاب‏، چاپ اول، 1406 ق‏، ج 1، ص 86
6. مجلسى، محمدباقر‏، بحارالأنوار، محقق / مصحح: جمعى از محققان‏، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403 ق، ج 89، ص 336.
7. مجلسى، محمدباقر‏، بحارالأنوار، محقق / مصحح: جمعى از محققان‏، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403 ق، ج 89، ص 273.
8. مجلسى، محمدباقر‏، بحارالأنوار، محقق / مصحح: جمعى از محققان‏، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403 ق، ج 89، ص 279.
9. برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن‏، محقق / مصحح: محدث، جلال‌الدین، قم: دار الکتب الإسلامیه، چاپ دوم، 1371 ق‏، ج 1، ص 58.
10. ابن‌بابویه، محمد بن على‏ (شیخ صدوق)، کتاب من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: غفاری، علی‌اکبر، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ دوم، 1413 ق، ج 1، ص 138.
11. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق / مصحح: غفارى علی‌اکبر و آخوندى، محمد، تهران: اسلامیه، چاپ چهارم، 1407 ق، ج ۳، ص 152.
12. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق / مصحح: غفارى علی‌اکبر و آخوندى، محمد، تهران: اسلامیه، چاپ چهارم، 1407 ق، ج ۶، ص ۳.
 

در روايات به اين موضوع پرداخته‌شده و به عوامل ذيل برای از بين رفتن عذاب قبر اشاره گرديده است که صرف دعا نیست زيرا برخی از اين اعمال جنبه قوی‌تری از ذکر تنها دارند:

1. امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمایند: هر چيزى قلبى دارد و قلب قرآن سوره ياسين است‏؛ کسی که آن را قرائت کند از فشار قبر ايمن خواهد بود. (1)

2. امام باقر (علیه‌السلام) می‌فرمایند: کسى که بر تلاوت سوره «زخرف» مداومت نمايد، خداوند در قبر، او را از حشرات و حيوانات سمى زمين و فشار قبر ايمن می‌نماید تا زمانى که در پيشگاه خداوند حاضر شود. (2)

3. امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمایند: کسى که بين ظهر پنج‌شنبه تا ظهر جمعه از دنيا برود، خداوند او را از فشار قبر ايمن می‌گرداند. (3)

4. منصور بن حازم گويد: از امام صادق (علیه‌السلام) پرسيدم پاداش کسى که چهار بار حج بجا آورده چيست؟ فرمود: اى منصور کسى که چهار بار حج بجاى آورد هرگز فشار قبر نبيند. (4)

5. امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: کسى که در هر جمعه سوره «نساء» را بخواند از فشار قبر ايمن خواهد بود. (5)

6. امام باقر (علیه‌السلام) در ضمن بيان اثرات زيارت امام حسين (علیه‌السلام) می‌فرمایند: زيارت امام حسين (علیه‌السلام) باعث ايمن بودن زائر از عذاب قبر می‌شود. (6)

7. پيامبر اسلام (صلی‌الله علیه و آله) فرمودند: سه طايفه از زن­ها هستند که عذاب قبر از آن‌ها برداشته و با فاطمه (علیها السلام) محشور می‌شوند: زنى که بر غيرت شوهرش صبر کند، زنى که با شوهر بداخلاق بسازد و زنى که مهریه‌اش را ببخشد. (7)

8. از رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله) روایت‌شده است که صدقه دادن مؤمن از او آفت‌های دنيا و عذاب قبر و عذاب روز قيامت را برطرف می‌کند. (8)

در پايان يادآور می‌شویم اگرچه عذاب قبر بسيار رنج‌آور و سخت است، ولی همين فشار و عذاب قبر، کفاره گناه مؤمنان است تا در قيامت و هنگام رسيدگی به اعمال، از گناهان آنان کاسته شده باشد. در روايات متعددی به اين حقيقت اشاره‌شده است؛ «سکونى» از امام صادق (علیه‌السلام) و ايشان از پدرش و از پدرانش، از اميرمؤمنان (علیه‌السلام) نقل کرده است که رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله) فرمودند: فشار قبر براى مؤمن، کفّاره نعمت‌هایی است که تباه کرده است. (9)

حديث آخر بسيار حائز اهميت است؛ عامل اين عذاب را بی‌توجهی به نعمات الهی معرفی نموده است. بر اين اساس توجه بيشتر به اين مسئله می‌تواند انسان را از شر اين عذاب نجات بخشد.

پی‌نوشت‌ها:

1. صدوق، محمد بن علی، ثواب الاعمال، ترجمه: بندرريگى، ص 223، انتشارات اخلاق، قم، 1379 ش.

2. همان، ص 243.

3. همان، ص 419.

4. صدوق، محمد بن علی، من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 217، انتشارات جامعه مدرسين، قم، 1413 ق.

5. همان، ص 223.

6. محدث نوری، مستدرک ‏الوسائل، ج 10، ص 309، انتشارات موسسه آل البيت، قم، 1408 ق.

7. ديلمی، حسن بن ابی الحسن، ارشاد القلوب (ترجمه رضايى)، ج ‏1، ص 413، انتشارات اسلاميه، تهران، 1377 ش.

8. همان، ج ‏1، ص 444.

9. ثواب الاعمال، پیشین، ص 425.