در مورد بعضی سوره ها و آیه ها ادعای نزول دو بار شده است از جمله:

1. سوره حمد كه مشهور است دو بار نازل شده است. در غالب تفاسیر به این دو بار نازل شدن اشاره شده است.

2. سوره كوثر ؛(1)

3. توبه آیه 113 (ما كانَ لِلنَّبِيِّ وَ الَّذينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكينَ وَ لَوْ كانُوا أُولي‏ قُرْبي‏ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحابُ الْجَحيمِ )؛ (2)

4. آل عمران آیه 64 (قُلْ يا أَهْلَ الْكِتابِ تَعالَوْا إِلي‏ كَلِمَةٍ سَواءٍ بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللَّهَ و ...)؛ (3)

5. اسراء آیه 85 ( وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَ ما أُوتيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاَّ قَليلا)؛ (4)

ولی هیچ كدام این موارد دلیل قطعی بر دو بار نزول ندارند. آیت الله خویی در مورد دوبار نازل شدن سوره حمد كه مشهورترین مورد است، می نویسد:

"و هذا القول محتمل في نفسه و إن لم يثبت بدليل‏ = دو بار نازل شدن این سوره گر چه به خودی خود ممكن است ولی با دلیل ثابت نشده است." (5)

اما آیه در یك حادثه نازل می شد؛ ولی چون حوادث مشابهی پیش می آمد و رسول خدا آن آیه را تلاوت می كرد ، شنوندگان كه از نزول آن در واقعه مشابه قبل با خبر نبودند ، گمان می كردند آیه تازه نازل شده است؛ از این رو برای بعض  آیات چند شآن نزول نوشته شده است.

براي تكميل بحث مطلب ذيل را اضافه مي كنيم:

 [اسباب نزول متعدد، و نازل واحد، و بعكس‏]

اوّل- اسباب نزول متعدد و نازل واحد:

در باب معني سبب نزول گفتيم كه: گاه جرياني پيش مي‏آمد كه سبب نزول يك يا چند آيه مي‏شد. و گاهي هم خود اين سبب در بيشتر مكانها يا در مورد بيشتر افراد و موارد تكرار مي‏گشت، و آن سبب وحي را بصورت جواب ايجاب مي‏كرد ... اين وضع را تعدّد اسباب وحي و نازل واحد مي‏نامند. [گاه نزول مطلبي بيش از يك مرتبه براي بزرگداشت شأن و منزلت موضوع مورد بحث است، و گاه يادآوري مجدّدي است در هنگام وقوع سبب، كه مبادا فراموش گردد]  بنا براين گاهي ممكن است تعدّد اسباب نزول اقتضاي تعدد نزول را نمايد اگر چه آيه يا آيات نازلشده واحد باشد. چنانكه سوره اخلاص عينا در دو نوبت نازل شد : يك بار در مكّه به عنوان جواب به مشركان اهل مكّه و بار ديگر در مدينه به عنوان جواب به اهل كتاب در آن شهر، و اين پس از هجرت مبارك به مدينه بود. لذا مي‏بينيم كه در اين مورد تعدد اسباب و تعدد نزول وجود داشته ولي نازل واحد بوده است .

دوّم- سبب نزول واحد و نازل متعدّد ممكن است نازل متعدد باشد و سبب نزول واحد. چنانكه ام سلمه به پيامبر عرض كرد: اي رسول خدا نمي‏شنوم كه خدا در خصوص هجرت يادي از زنان كرده باشد؟! خداي تعالي اين آيه را نازل فرمود: فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لا أُضِيعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثي‏ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ. فَالَّذِينَ هاجَرُوا وَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ. وَ أُوذُوا فِي سَبِيلِي، وَ قاتَلُوا وَ قُتِلُوا، لَأُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ، وَ لَأُدْخِلَنَّهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ ثَواباً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ. وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوابِ ، خداي سبحان در اين معني آيه ديگري نيز نازل فرموده است: إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَ الْمُسْلِماتِ وَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْقانِتِينَ وَ الْقانِتاتِ وَ الصَّادِقِينَ وَ الصَّادِقاتِ وَ الصَّابِرِينَ وَ الصَّابِراتِ وَ الْخاشِعِينَ وَ الْخاشِعاتِ وَ الْمُتَصَدِّقِينَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ وَ الصَّائِمِينَ وَ الصَّائِماتِ. وَ الْحافِظِينَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ وَ الذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيراً وَ الذَّاكِراتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِيماً.

به اين ترتيب سبب نزول كه همان سؤال ام سلمه است واحد است و نزول بصورت متعدد يعني دو آيه فوق از دو سوره آل عمران و احزاب مي‏باشد.

نتيجه: بر اساس مطالبي كه ذكر نموديم اگر رواياتي نقل شود كه مثلا بگويد آيه: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ ، به اين سبب نازل شده، و روايات ديگري نقل شود كه بگويد آيه مذكور به سبب ديگري نازل گرديده است نبايد بگوئيم تعارضي در كار است. زيرا ممكن است نزول اين آيه در مورد زيادتر از يك سبب بوده است.(6)

پی نوشت ها :

1. مكارم شیرازی ، تفسیر نمونه ، اول ، تهران ، دار الكتب الاسلامیه ، 1374 ش،  ج 27 ، ص 368.

2. همان ، ج8 ، ص 158 .

3. ابن كثیر دمشقی ، تفسیر القرآن العظیم ، اول ، بیروت ، دار الكتب العلمیه ، 1419 ق ، ج2 ، ص 48.

4. آلوسی بغدادی ، روح المعاني ، اول ، بیروت ، دار الكتب العلمیه ، 1415 ق ، ج‏8، ص 145.

5. خویی ابوالقاسم ، البیان ، ص 421.

6.رادمنش سيد محمد، آشنايي با علوم قرآني، ص 119-120.

اهل تسنن ركوع در آيه را به خضوع و خشوع معنا كرده و آيه را اين گونه معنا مي كنند:

اولياي شما فقط خدا و رسول و مؤمناني هستند كه نماز را اقامه مي كنند و در حال خشوع و خضوع زكات مي دهند. (1)

در ميان اهل سنت مفسراني اين آيه را در مورد حضرت علي(عليه السلام) بيان كردند.

از حاكم حسكاني بنابر روايتي كه از ابن عباس نقل مي كند مي گويد اين آيه در مورد علي(عليه السلام) نازل شد.(2)

پي نوشت ها:

1. بيضاوي، انوار التنزيل، بيروت، دار احياء التراث، 1418ق، ج2، ص132. 

1. حاكم حسكاني،شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، ج‏1، ص: 209

اين حديث در منابع ما وجود ندارد، ولي حديثي به اين مضمون وجود دارد:

الحافظ للقرآن العامل به مع السفرة الكرام البرره: (1) كساني كه قرآن را حافظ هستند( و به آن عمل مي‌كنند)، با فرستادگان و سفيران با عظمت الهي خواهند بود.

عين اين مطلب حديثي نيافتيم. اما جمله شما مورد تاييد دين است كسي كه از را حفظ قرآن با خداوند مانوس شود خداوند حافظ او خواهد بود.

پي نوشت:

1. ميرزا احمد آشتياني‏، طرائف الحكم يا اندرزهاي ممتاز، ناشر كتابخانه صدوق‏، تهران‏، 1362 ش‏، چاپ سوم‏ ، ج‏2، ص 97.

حدیث اول:

وَ قَالَ (ص) تَخَلَّلُوا فَإِنَّهُ مِنَ النَّظَافَةِ وَ النَّظَافَةُ مِنَ الْإِيمَانِ وَ الْإِيمَانُ مَعَ صَاحِبِهِ فِي الْجَنَّة ؛ (1 ) خلال كنيد كه آن از نظافت است و نظافت از ايمان است و ايمان با صاحب خود در بهشت است.   

منابع این حدیث: مستدرك الوسایل و بحارالانوار و طب النبی است. ولی اسناد روایت نیامده است.                   

حدیث دوم:

ترجمه جمله ای را كه گفتید این است كه احسان و نیكی را رد نمی كند مگر الاغ ،خود این حدیث در روایات وجود ندارد. ولی مضمون این حدیث در روایات آمده است كه به یك نمونه اشاره می كنیم:

ِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ دَخَلَ رَجُلَانِ عَلَي أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع فَأَلْقَي لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا وِسَادَةً فَقَعَدَ عَلَيْهَا أَحَدُهُمَا وَ أَبَي الْآخَرُ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع اقْعُدْ عَلَيْهَا فَإِنَّهُ لَا يَأْبَي الْكَرَامَةَ إِلَّا حِمَارٌ ثُمَّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِذَا أَتَاكُمْ كَرِيمُ قَوْمٍ فَأَكْرِمُوه؛(2 ) حضرت صادق(ع)فرمود: دو نفر مرد بر حضرت امير المؤمنين(ع) وارد شدند پس آن حضرت براي هر كدام از آنها توشكي انداخت، يكي از آن دو روي آن نشست و ديگري خودداري كرد، امير المؤمنين به او فرمود: بر آن بنشين. زيرا از پذيرفتن احترام خودداري نكند جز الاغ، سپس فرمود: رسول خدا (ص) فرموده است: هر گاه بزرگوار قومي بر شما رسيد او را گرامي داريد.

پی نوشت:

1. محدث نوری، مستدرك‏الوسائل، موسسه آل البیت قم،  1408ق، 16،ج 16 ،ص316.

 ؛ علامه مجلسی،بحارالأنوار، باب 89نوادر،موسسه الوفاء ، بیروت، 1404ق،ج59 ،ص  291 .  

 ؛ ابو العباس مستغفري‏، طب النبي،ناشر انتشارات رضي ،‏قم،‏ 1362 ش‏،نوبت اول‏،ص 21.

2.كلینی كافی، ترجمه مصطفوی، ناشر كتاب فروشي علميه اسلامي‏ تهران‏،نوبت  اول‏ ، ج‏4، ص 480.

روايتي كه به صراحت دارنده اين ابزار را از دشمنان حضرت مهدي معرفي كند، نيافتيم. در روايات فراواني داشتن و استفاده از اين ابزار آلات كه ابزار لهو و لعب هستند، نهي شده و دارنده و استفاده كننده مورد قهر خدا و پيامبر معرفي شده اند از جمله:

قال رسول الله (ص): " يحشر صاحب الطنبور يوم القيامة وهو أسود الوجه، وبيده طنبور من نار، وفوق رأسه سبعون ألف ملك، بيد كل ملك مقمعة يضربون رأسه و وجهه، و يحشر صاحب الغناء من قبره أعمي وأخرس وأبكم، و يحشر الزاني مثل ذلك، و صاحب المزمار مثل ذلك، و صاحب الدف مثل ذلك " (1)

رسول خدا فرمود: صاحب طنبور در روز قيامت با چهره سياه محشور مي شود و طنبوري آتشين در دست دارد و هفتاد هزار ملك با گرزهاي آتشين بر سر و صورت او مي كوبند و آوازه خوان و كور و لال و كر محشور مي گردد و صاحب مزمار و دف هم اين گونه اند.

عن جعفر بن محمد ( عليهما السلام )، أنه قال: " من ضرب في بيته بربطا أربعين صباحا، سلط الله عليه شيطانا لا يبقي عضوا منه إلا قعد عليه، فإذا كان ذلك نزع منه الحياء، فلم يبال بما قال ولا ما قيل له." (2)

امام صادق فرمود: هر كس چهل صبح در خانه اش بربط بنوازد، خداوند شيطاني را بر او مسلط مي كند كه بر همه اعضايش مي نشيند و حيا را از او مي گيرد و او را بي مبالات مي گرداند.

 فقه الرضا (ع): "و نروي: أنه من لقي في بيته طنبورا أو عودا أو شيئا من الملاهي من المعزفة والشطرنج وأشباهه أربعين يوما، فقد باء بغضب من الله، فإن مات في أربعين مات فاجرا فاسقا، مأواه النار وبئس المصير" (3).

در فقه الرضا(ع) آمده: هر كس در خانه اش طنبور، عود و ديگر آلات لهو و لعب داشته باشد، با غضب خدا قرين شده و اگر بعد از چهل روز بميرد، فاسق و فاجر مرده است و جايگاهش جهنم است و چه بد جايگاهي است.

پي نوشت ها:

1. محدث نوري، مستدرك الوسائل، بيروت، مؤسسه آل البيت، 1408ق، ج13، ص219.

2. همان، ص218.

3. همان.

در روایات تاركان صلاه و نماز یهود امت معرفی شده اند. (1)

در روایت دیگر كسانی كه از ادای نماز عصر به جماعت خودداری می ورزند، یهود امت نامیده شده اند. (2)

در روایتی هم قومی از بنی امیه كه  ذریه پیامبر  را می كشند و سنت پیامبر را رها می كنند ، یهود امت خوانده شده اند. (3)

صوفیه (4) مرجئه (5) هم یهود این امت خوانده شده اند. اما روایتی به مضمون فوق نیافتیم.

در روایاتی هم كه از سلام كردن به بعضی گروه ها از جمله تاركان نماز نهی شده (6)، منع از سلام به افراد مورد اشاره نیافتیم.

پی نوشت ها:

1. عجلونی ، كشف الخفا ، بیروت ، دار الكتب العلمیه ، 1408 ق ، ج 1 ف ص 455. (لا تسلموا علي يهود أمتي قيل ومن يهود أمتك قال تراك الصلاة).

2. همان، ج2 ، ص 355. (لا تسلموا علي يهود أمتي قالوا يا رسول الله ومن يهود أمتك قال الذين يتركون صلاة العصر مع الجماعة لينظر)

3. لجنه الحدیث،  موسوعة شهادة المعصومين (ع) ، قم ، اعتماد ، 1380 ش، ج 2، ص 65 - 66. (قال النبي ( صلي الله عليه وآله ): يا أصحابي أفلا أنبئكم بما يضاهيكم من يهود أمتي ؟ فقالوا : بلي يا رسول الله صلي الله عليك وعلي آلك فقال: قوم من بني أمية يزعمون أنهم من أمتي ويظنون أنهم من أهل ملتي، يقتلون أفاضل ذريتي وأطائب أرومتي وذرية ابنتي ويبذلون شريعتي ويتركون سنتي ويقتلون ولدي الحسن والحسين كما قتل أسلاف هؤلاء اليهود  زكريا ويحيي ( عليهما السلام ).

4. شیخ حر عاملی، الاثنا عشریه، قم، دار الكتب العلمیه ، 1104 ق ، ص 16. (قال النبي صلي الله عليه وآله : لا تقوم الساعة حتي يخرج قوم من أمتي اسمهم صوفية ليسوا مني وإنهم يهود أمتي )

5. صدوق ، توحید، قم ، انتشارات اسلامی ، ص 382. (قدریه چون قادر به جبر و سرنوشت محتوم هستند و خدا را از سلطنت انداخته و او را دست بسته شمرده اند ، یهود این امت خوانده شده اند. ) (قال عليه السلام : إن القدرية مجوس هذه الأمة وهم الذين أرادوا أن يصفوا الله بعدله فأخرجوه من سلطانه ).

6. شیخ حر عاملی، وسایل الشیعه، قم ، آل البیت ، 1409 ق ، ج 7 ، ص 270. 

پرسشگر گرامی باسلام و تشكر از ارتباط با این مركز.

در كتب حدیث شیعه و سنی روایاتی به این مضمون هست . و در كتب معتبر نقل شده است . در روایات وصیت پیامبر (ص) به امام علی آمده كه:

«يا علي تسعة أشياء يورثن النسيان : أكل التفاح الحامض ، وأكل الكزبرة ، والجبن ، وسؤر الفأرة ، وقراءة كتابة القبور ، والمشي بين امرأتين وطرح القملة ، والحجامة في النقرة ، والبول في الماء الراكد ؛ (1) یا علی نه چیز سبب فراموشی است:

خوردن سیب ترش، خوردن كُزبُره (ظاهرا گشنیز باشد) ، پنیر، نیم خورده موش ، خواندن نوشته های بر قبور، راه رفتن بین دو زن، انداختن شپش ،حجامت در گودی پس سر و ادرار در آب راكد» .

بعضی از این موارد توسط اطبای قدیم و جدید تایید شده و وجه بعضی هنوز مشخص نیست. مثلا این كه حجامت در پشت سر و گودی پس سر (النقره) سبب فراموشی می گردد، توسط طبیبان تایید شده و گفته اند چون جهاز حفظ در مخچه است و مخچه در انتهای مخ و نزدیك گودی پس سر است، حجامت در آنجا سبب ضعف آن و در نتیجه ضعف حافظه می شود. (2)

هیچ كدام این موارد توسط عالمان نفی نشده گرچه وجه بعضی هنوز روشن نشده است.

پی نوشت ها:

1. من لا يحضره الفقيه، الشيخ الصدوق ، ج 4 ، ص 361 ، دوم، قم ، مؤسسه النشر الاسلامی؛ علاوه ر. ك: الخصال ، الشيخ الصدوق ، ص 422 - 423 ؛ روضة الواعظين ، الفتال النيسابوري ، ص 311 ؛ مكارم الأخلاق ، الشيخ الطبرسي ، ص 438.

2. قانون ، أبو علي سينا ، ج 1 ، ص 212، بیروت، دار صادر.

  و قال(ص): ثلاثة نساء يرفع اللّه عنهنّ عذاب القبر، و حشرهنّ مع فاطمة (عليها السّلام):

امرأة صبرت علي عسر زوجها، و امرأة صبرت علي سوء خلق زوجها، و امرأة وهبت صداقها ؛ (1)  خداوند سه زن را از عذاب قبر ايمن دارد و با فاطمه‏ي زهرا( س) محشور فرمايد: زني كه به هنگام تنگدستي شوهر صبر كند (و از او جدا نشود)، زني كه با بد اخلاقي شوهر بسازد (و تقاضاي طلاق ننمايد)، زني كه مهرش را (به شوهر بي‏بضاعتش) ببخشد.

پی نوشت:

1. عاملی شیخ حر، وسایل الشیعه ، موسسه آل البیت ،قم ، سال 1409ق، ج21، ص 285؛ مشكيني‏ علي ،تحرير المواعظ العددية ،ناشر الهادي‏،قم‏ ،سال 1424 ق‏،نوبت هشتم،‏ ص244.

؛جنتي‏ احمد، نصايح ،‏ناشر الهادي‏، قم‏ ،سال 1382 ش‏،نوبت بيست و چهارم‏، ص125

بله متن این روایت چنین است:                  

«... وَ لَوْ لَا أَنَّكُمْ تُذْنِبُونَ فَتَسْتَغْفِرُونَ اللَّهَ لَخَلَقَ اللَّهُ خَلْقاً حَتَّي يُذْنِبُوا ثُمَّ يَسْتَغْفِرُوا اللَّهَ فَيَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ إِنَّ الْمُؤْمِنَ مُفَتَّنٌ تَوَّابٌ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ وَ قَالَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ »‏(1)

اگر شما گناه نمی كردید تا از خدا طلب مغفرت منید خداوند كسانی را خلق می كرد تا گناه كنند. سپس از خدا طلب مغفرت كنند تا خدا آنها را بیامرزد همانا مومن مورد آزمایش قرار می گیرد و توبه كننده است. آیا قول خدا را نشنیده ای؟ خداوند توبه كنندگان و پاكان را دوست دارد و فرمود از خدا طلب آمرزش كنید سپس به سوی او باز گردید.

پی نوشت:

1. كلینی،محمد بن یعقوب،انتشارات آل البیت،اصول كافي، ج  2 ،ص 424.

به طور كلي بايد گفت يكي از عوامل ظاهري همانا سنت حسنه «معرفي» مي باشد يعني همه زنان و مردان فاميل و آشنا، دختران دم بخت را به پسران خواهان ازدواج معرفي مي نمايند. پاكدامني و پرهيز از هر گونه رابطه با جنس مخالف نيز يكي از عوامل ظاهري براي ازدواج موفق مي باشد. حسن معاشرت دختران با زنان فاميل و حضور متين و با صلابت در جلسات زنانه مي تواند انگيزاننده براي انتخاب باشد. حضور در فعاليت هاي عبادي فرهنگي اجتماعي با رعايت كامل حدود شرع نيز مي تواند بستري براي انتخاب فراهم آورد. حسن شهرت خانوادگي (پدر، مادر، خواهران و برادران) نيز از عوامل مهم در اين زمينه مي باشد. تحصيلات و بعضاً اشتغال و درآمدزايي (خيلي از پسران به تنهايي از عهده مخارج زندگي بر نمي آيند) نيز يكي از اين عوامل مي باشد. درآمدزايي را مي توان حتي در خانه (مثلاً صنايع دستي) محقق ساخت.