در فرهنگ اسلامي تمام دانش هاي مورد نياز براي زندگي بشري داراي اهميت است و علم مفيد محسوب شده و توصيه شده به مقدار لازم و نياز جامعه، مردم براي فراگيري آن اقدام كنند، حتي از يادگيري اين علوم به عنوان «واجب كفايي» نام برده شده است.

اصولا در يك نگاه دقيق براي يافتن مفيد يا غير مفيد بودن يك علم بايد معناي روشني از فائده در اين عنوان ارائه داد و روشن نمود كه مراد از مفيد در اين بخش چيست، از نظر قرآن و روايات، علم وسيله است، نه هدف؛ آن هم وسيله‏اي كه انسان را به كمال مي‏رساند و دنيا و آخرت او را آباد مي‏كند؛ با اين بيان علمي مفيد خواهد بود كه چنين هدفي را تامين كند و علم غير مفيد نيز علمي خواهد بود كه انسان را از دستيابي به اين هدف بازدارد .

در اين مسير علل و عوامل مختلفي مي توانند موثر باشند و حتي هدف وانگيزه انسان از تعليم يك علم نيز مي تواند الهي يا نفساني بودن آن يا مفيد و غير مفيد بودن آن علم را رقم بزند، چون همين جهت گيري مي تواند انسان را به خدا برساند يا او را از خدا دور نمايد.

 البته در  نگاه اولي ارزش هر علم به ارزش موضوع آن علم است ،در اين جهت علوم الهي و ديني - با توجه به موضوع آن - از ساير علوم اشرف و برترند؛ ولي اين بدين‏ معنا نيست كه علوم ديگر بي‏اهميت و بدون ارزش است و علم مفيد نيستند به خصوص كه اهدافي بلند و حساب گرانه و در خدمت دين و جامعه ديني در پس آن وجود داشته باشد.

 در يك نگاه كلي مي توان گفت هر علمي كه انسان را به دنياپرستي سوق دهد، به چنگال ماديات بسپرد، فهم و شعور او را به طرف خواب و عيش و نوش بكشاند ، هدف نهايي او را تنها وصول به ماديات قرار دهد، چيزي جز ضلالت و گمراهي نيست. حال چه اين علم از علوم تجربي باشد و چه از علوم ديني و حتي توحيدي.

 اما اگر اين گونه نبود و جهت گيري به سمت سعادت حقيقي بشري بود ، حتي علوم تجربي بشري نيز مي‏تواند نقش‏آفرين بوده و موجبات سعادت آدمي را فراهم كند. اين در صورتي است كه اين علوم و تحصيل و پژوهش در آن ها هدف تلقي نشود، بلكه وسيله پيشرفت و رسيدن به كمال باشد.  

البته بايد پذيرفت بعضي از علوم و رشته ها به اين هدف نزديك تر و كم واسطه ترند و علت اينكه برخي ازبزرگان و اوليا به اين علوم روي آورده اند، همين شاخصه هاست؛ اما هر علمي‌ كه‌ به‌ حال‌ اسلام‌ و مسلمانان‌ نافع‌ باشد و دردي‌ را دوا كند، تحصيل‌ اين‌ علم‌ اگر براي‌ خدمت‌ و همراه‌ با اخلاص‌باشد، داراي‌ ثمره‌ بزرگ‌ اُخروي‌ است‌، و مشمول‌ اجر و ثواب‌هايي‌ است‌ كه‌ در تحصيل‌ علم‌ وارد شده‌ است‌. رسول‌خدا (ص‌) فرمود:

 " ان‌ الملائكة‌ لتضع‌ أجنحتها لطالب‌ العلم‌ ؛ فرشتگان‌ زير پاي‌ طالبان‌ دانش‌ پر و بال‌ خود را مي‌نهند.(1)

باز حضرت‌  فرمود: " طلب‌ العلم‌ فريضه‌ علي‌ كل‌ مسلم‌، ألا انّ الله‌ يحب‌ بغاة‌ العلم‌ ؛ طلب‌ علم‌ بر هر مسلماني‌ واجب‌ است‌. خدا دانش‌ جويان‌ را دوست‌ دارد."(2) مسلما نمي توان همه اين روايات را حمل بر علوم ديني كرد. زيرا در رواياتي به ما دستور تحصيل علم و حكمت حتي از منافقان و مشركان و مانند آن ها داده اند (3) ؛ معلوم است علم و حكمتي كه از فرد مشرك به دست مي آيد ، در زمره علوم ديني نخواهد بود ، پس علوم ديگري ممكن است حتي از طريق مشركان و غير موحدان به دست بيايد كه به حال ما و سعادت ما مفيد باشد .

پي نوشت ها:

1.علامه مجلسي، بحار الأنوار، مؤسسة الوفاء بيروت - لبنان، 1404 ه ق ، ج‌ 1، ص‌ 164.

2. ثقة الاسلام كليني، الكافي،  دار الكتب الإسلامية تهران، 1365 ه ش، ج‌ 1، ص‌ 30، حديث‌ 1، از كتاب‌ فضل‌ العلم‌.

3. سيد رضي ، نهج البلاغه، نشر هجرت‏ ، قم‏، 1414 ق ، كلمات قصار ؛ كلمه 79-80 .