امام على (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «آفةُ الحِلمِ الذُّلُّ» آفتِ بردبارى، خوارى است. (غررالحکم/3940)
منظور از این حديث چيست؟ مگر کسی براثر بردباری خوار می‌شود؟ اين چه نوع خواری و ذلتی است؟
هر چيزی در اين عالم دارای آثار، فواید و آسیب‌هایی هست، مثلاً امام صادق (علیه‌السلام) در مورد علم می‌فرمایند: «الْخَشْيَةُ مِيرَاثُ الْعِلْمِ» يعنی خشيت نتيجه و اثر علم است. (1) به‌عبارت‌دیگر يعنی کسی که دارای علم است، اين علمش سبب خشيت می‌شود.
از سوی ديگر برخی از امور هستند که آفت اين علم هستند يعنی سبب می‌شوند که علم نتايج مثبت خود را از دست بدهد؛ هم چنان‌که حضرت در ادامه حديث می‌فرمایند: «آفَةُ الْعُلَمَاءِ ثَمَانِيَةٌ الطَّمَعُ وَ الْبُخْلُ وَ الرِّيَاءُ وَ الْعَصَبِيَّةُ وَ حُبُّ الْمَدْحِ وَ الْخَوْضُ فِيمَا لَمْ يَصِلُوا إِلَى حَقِيقَتِهِ وَ التَّكَلُّفُ فِی تَزْيِينِ الْكَلَامِ بِزَوَائِدِ الْأَلْفَاظِ وَ قِلَّةُ الْحَيَاءِ مِنَ اللَّهِ وَ الِافْتِخَارُ وَ تَرْكُ الْعَمَلِ بِمَا عَلِمُوا»؛ يعنی براى علماء ده نوع آفت وجود دارد: طمع، بخل، ريا، عصبيت، حب مدح، وارد شدن و بحث از مسائلى كه در آن‌ها و فهميدن حقيقت آن‌ها براى او محال است، تكلف در تزيين کلام به الفاظ زائد، کم شدن حیا از خداوند، افتخار (روى عناوين و جهات دنيوى و امور مادى افتخار و مباهات نمودن) و سستى كردن در مقام عمل.
بعد از بيان اين مقدمه، اشاره می‌شود که حلم به‌عنوان يکی از خصائص مثبت، دارای آثار و فوایدی است و از سوی ديگر اموری نيز هستند که آفت حلم هستند يعنی اگر شخصی آن‌ها را داشته باشد سبب می‌شود که ديگر حليم نباشد.
مثلاً امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «الْحَلِيمُ مَنِ احْتَمَلَ إِخْوَانَهُ»؛ يعنی از ویژگی‌های انسان حليم اين است که ديگران را تحمل می‌کند. (2)
هم‌چنین رسول خدا (صلی‌الله عليه و آله) فرمودند: «فَأَمَّا الْحِلْمُ فَمِنْهُ رُكُوبُ الْجَمِيلِ وَ صُحْبَةُ الْأَبْرَارِ وَ رَفْعٌ مِنَ الضِّعَةِ وَ رَفْعٌ مِنَ الخَسَاسَةِ وَ تَشَهِّی الْخَيْرِ وَ تَقَرُّبُ صَاحِبِهِ مِنْ مَعَالِی الدَّرَجَاتِ وَ الْعَفْوُ وَ الْمَهَلُ وَ الْمَعْرُوفُ وَ الصَّمْتُ فَهَذَا مَا يَتَشَعَّبُ لِلْعَاقِلِ بِحِلْمِهِ»؛ يعنی ده چيز به بركت حلم حاصل می‌شود: کردار شايسته، هم‌نشینی با نيكوكاران، برطرف شدن پستى، رهایی از فرومايگى، اشتياق به نيكى، دستيابى به درجات بالا، گذشت، مدارا، احسان و سكوت. (3)
پس با توجّه به روايت بالا يکی از ثمرات حلم، آراسته شدن به زیبایی‌هاست؛ اما در مقابل، بر اساس روايات برخی امور، آفت و آسيب حلم هست يعنی اگر شخصی حليم نباشد کارهايی را انجام می‌دهد که نتيجه آن خواری می‌شود. به‌عبارت‌دیگر امور مثبت مانند حلم، پيوسته در معرض آسيب و آفت هستند و به‌وسیله اين آفت‌ها، حريم، حلم متزلزل می‌شود و ديگر شخص از ويژگی حلم جدا می‌شود. همان‌گونه که در روايت آمده است که امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «آفَةُ الدِّينِ الْحَسَدُ وَ الْعُجْبُ وَ الْفَخْرُ»؛ (4) يعنی حسد، عجب و فخر سبب می‌شود که به دین‌داری شخص ضربه وارد شود و آن شخص ديگر دین‌دار به‌حساب نيايد.
تفسير ديگر که می‌توان از روايت «آفَةُ الْحِلْمِ الذُّلُ» ارائه کرد اين است که انسان حليم به جهت برخوردش با انسان‌های جاهل، خوار می‌شود، هم چنان‌که امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «الْحِلْمُ يَدُورُ عَلَى خَمْسَةِ أَوْجُهٍ أَنْ يَكُونَ عَزِيزاً فَيُذَلَّ أَوْ يَكُونَ صَادِقاً فَيُتَّهَمَ أَوْ يَدْعُوَ إِلَى الْحَقِّ فَيُسْتَخَفَّ بِهِ أَوْ أَنْ يُؤْذَى بِلَا جُرْمٍ أَوْ أَنْ يُطَالَبَ بِالْحَقِّ وَ يُخَالِفُوهُ فِيهِ فَإِنْ آتَيْتَ كُلًّا مِنْهَا حَقَّهُ فَقَدْ أَصَبْتَ...» (5) يعنی پنج چیز است که بردبارى می‌طلبد: 1- شخص عزیز باشد و خوار شود، 2- راست‌گو باشد و نسبت ناروا داده شود، 3- به‌حق دعوت کند و سبکش بشمارند، 4- بی‌گناه باشد و اذیت شود، 5- حق‌طلبی کند و با او مخالفت کنند.
پی‌نوشت‌ها:
1. مصباح الشريعة، ص 20.
2. عيون الحكم و المواعظ (لليثي)، ص 44.
3. تحف العقول، النص، ص 16.
4. الكافی (ط - الإسلامية)، ج 2، ص 307.
5. بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج 68، ص 422.
