برخورد اسلام با برده داری چگونه بود؟ و در صدر اسلام چطور برده ها در نزد صاحبانشان باقی می ماندند و فرار نمی کردند؟
در زمانی که اسلام ظهور کرد، بردگی یک پدیده جهانی بود، و از راه های مختلف برده ها را تهیه می کردند و کشتی کشتی آنها را می فروختند. برده ها در آن زمان هیچ حقوق و اختیاری نداشتند و سراپا تسلیم بودند و ارباب هر دستوری می دادند، برده ها اطاعت می کردند. بعضی از برده ها شغلها و هنرهایی بلد بودند و درآمد آن از صاحبش بود. بعضی از کنیزان را به فحشا وا می داشتند و محل درآمدی می شدند و وضع رقت باری داشتند.
حتی در مظاهر تمدن آن زمان مثل یونان و روم برده داری رایج بوده است. حکم بردگی در اسلام تأسیسی نیست و تقریری است. یعنی اسلام بردگی را نیاورد، بلکه بردگی از قبل وجود داشت و اسلام احکامی راجع به آن آورد و بردگی را به تدریج لغو کرد.
اسلام در سه مرحله با بردگی برخورد کرد:
مرحله ی اول؛ پیش از اسلام از 23 راه اشخاص را به بردگی می گرفتند، اسلام 18 راه آن را به رسمیت نشناخت، و به پنج راه تقلیل داد.
مرحله دوم: راههایی برای آزادی تدریجی بردگان قرار داد، مثلا اگر کنیزی همسر شخصی قرار می گرفت، بعد از فوت آن شخص خود به خود آن کنیز آزاد می شد، این یک مکانیسم فقهی بود. در کتب فقهی کفاره ی بسیاری از گناهان آزاد کردن برده است. و سه چیز در قله ی فضیلت و ثواب معرفی شده است؛ یکی حج عمره، دیگری جهاد و دیگری آزاد کردن برده است. همچنین ثوابی که برای اعمال شبهای ماه رمضان شمرده است، مثل آزاد کردن هزار برده است. و ائمه(ع) در زندگی شان برده آزاد می کردند. مثلا حضرت علی(ع) هزار برده آزاد کرده است.
مرحله سوم: حضرت رسول خدا(ص) در مورد برده ها فرمود؛ هیچ تبعیضی نسبت به برده ها در خانه ها نداشته باشید، از هر لباس و غذایی که خودتان استفاده می کنید، به برده ها بپوشانید و بخورانید.
این برده ها معمولا ابتدا مسلمان نبودند. مادر سه تا از ائمه(ع) کنیز بودند، به خانه ی امام(ع) منتقل شدند، و در اثر رفتار درست ائمه(ع) مسلمان شدند و لیاقت پیدا کردند که مادر ائمه(ع) باشند.
در پاسخ به سوال دوم باید گفت که؛ مانعی که برده ها فرار نمی کردند و نزد صاحبانشان باقی می ماندند، ملاحظات، حسادت و دشمنی های قبیله ای بود که باعث می شد، قبیله ای افراد تحت پناه یا برده فراری قبیله دیگر را پناه ندهند، و اگر برده ای فرار می کرد، جایی را نداشت برود.
سندی برای برده بودن نبود، همین طور کسی را که به اسیری می گرفت و اگر برده ای را می بخشید با این حکم در اختیار شخص دیگر قرار می گرفت.
کتاب« بردگی» از محمد صادق ایرجی زیر نظر استاد محمود شهابی، در مورد تاریخ بردگی مفید است.
کتابی از عبدالرضا عرب ابوزید آبادی، به عنوان« برده گان از جاهلیت تا اسلام» از انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، است، که خلاصه آن کتاب در نشریه ی « تاریخ در آینه ی پژوهش»، شماره 12 و 13، چاپ شده است.
