با بررسی آیات و روایات متعدد، میتوان ویژگیهای زیر را برای فرشتگان برشمرد:
1. موجودات شریف و ارزشمندی هستند که واسطه بین خداوند و عالم محسوس به شمار میآیند. در همه حوادث بزرگ و کوچک جهان نقش دارند؛ بر هر امری با توجه به ابعاد و جنبههای مختلف آن یک یا چند فرشته گمارده شده است. نقش فرشتگان در حوادث و جریانها، اجرای فرمان الاهی و تثبیت آن در جایگاه ویژهاش است. قرآن کریم در این باره میفرماید: «لا یسبقونه بالقول و هم بامره یعملون؛ آنها در هیچ سخنی بر خداوند پیشی نمیگیرند و مطیع امر خداوند».(1)
2. در فرشتگان سرکشی و نافرمانی وجود ندارد؛ چون ارادهای مستقل از اراده خداوند ندارند تا چیزی خلاف خواست او بخواهند. قرآن در این مورد میفرماید:«لا یعصون الله ما امرهم و یفعلون ما یؤمرون؛ فرمان خداوند را مخالفت نمیکنند و امر او را اطاعت میکنند.». (2)
3. فرشتگان از نظر مقام و درجه مختلفند. برخی برتر از برخی دیگرند . عدهای فرمانده و عدهای فرمانبردارند. آن که فرمانده است،به امر الهی امر میکند و فرمان میدهد. آن که فرمانبر است ،نیز به دستور الهی مطیع و فرمانبردار است. همگی در این ویژگی که از خود اراده و اختیاری ندارند، مشترکند:
«و ما منّا اِلاّ و له مقام معلوم؛ هر کدام از ما فرشتگان دارای رتبه و جایگاه معین و مشخصی است».(3)
4. کارهای فرشتگان به امر خداوند و اراده او است و خداوند در همه امورش غالب و چیره است: «و الله غالبٌ علی امره؛ خداوند بر کارش مسلط و چیره است».(4) هیچ چیز در آسمانها و زمین او را عاجز و مغلوب نمیسازد.(5)
اما در مورد فطرس که یکی از فرشتگان الهی است، روایات متعددی داریم که مضمون و محتوای آنها یکسان است. در روایتی میخوانیم: فطرس فرشتهای بود که گردا گرد عرش الاهی در گردش بود . درباره دستوری از اوامر خداوند کوتاهی و سستی ورزید. بالش را به کیفر این نافرمانی از دست داد. فعالیت او محدود شد. هنگامی که امام حسین(ع) متولد شد، جبریل برای عرض تبریک به پیامبر(ص) به سوی زمین فرود آمد. در راه با فطرس دیدار کرد. جبریل به وی پیشنهاد کرد برای عرض تبریک و تهنیت، با او نزد پیامبر برود. هنگامی که جبریل او را به حضور پیامبر برد، به امر پیامبر بالش را به بدن پاک امام حسین(ع) مالید و سلامتش را باز یافت.(6)
عدهای از بزرگان معتقدند داستان فطرس با آیات صریح قرآن که ویژگیهای فرشتگان را برشمرده، آنها را بندگان مطیع و کریم و شایسته خداوند معرفی میکند و از هر نوع سرپیچی و نافرمانی پیراسته میداند، سازگاری ندارد؛ پس باید این گونه روایات را نادرست شماریم؛ به فرض درستیشان، بدان سبب که نکتهای فراتر از ادراک ما دارند، باید علمش را به اهلش یعنی اولیای برگزیده الهی واگذاریم و خود را در فهم آن ناتوان بدانیم.
در مقابل عدهای بر این باورند که فرشتگان اصناف و درجههای گوناگون دارند. گروهی مقرّبند . گروهی در درجه پایینتر جای گرفتهاند. آیاتی که هر گونه نافرمانی و سرپیچی را از فرشتگان نفی میکنند، به فرشتگان مقرب مربوط است. فطرس از فرشتگان مقرب نبود تا از هر نوع سرکشی پیراسته باشد؛ به ویژه آن که تخلّف و سرپیچی فطرس در برخی روایات کندی و سستی ورزیدن خوانده شده که نوعی ترک اولی است، نه گناه. چنان که پیامبران نیز درجات مختلف دارند: «تلک الرسل فضّلنا بعضهم علی بعض؛ بعضی پیامبران را بر بعضی برتری بخشیدیم.».(7)
عدهای از انبیا ترک اولی داشتند؛ ولی جمعی مانند پیامبر و خاندان پاکش جز اراده الهی ارادهای نداشتند. حتی از ترک اولی پیراسته بودند ؛ به همین نسبت شاید بتوان گروهی از فرشتگان را در نظر گرفت که اختیارات خاص و درجاتی از انتخاب و اراده مستقل را دارا بودند .
پی‌نوشت‌ها:
1. انبیا(21) آیه 27.
2. تحریم(66) آیه 6.
3. صافات(37) آیه 164.
4. یوسف(12) آیه 21.
5. فاطر(35) آیه 44.
6. علامه مجلسى، بحار الأنوار، مؤسسة الوفاء بيروت ، 1404 ه ق ، ج26، ص340، روایت 10 و ج43، ص243، روایت 8 و ج4، ص182، روایت 7.
7. بقره(2) آیه 253.
