پرسش:
پسری هشت‌ساله دارم که لجبازی می‌کند و بی‌نظم است؛ چگونه برخورد کنم؟
پاسخ:
مقدمه
دوران کودکی، عادت‌های اخلاقی و رفتاری کودکان شکل می‌گیرد و کم‌کم در وجودشان تثبیت می‌شود؛ به همین دلیل لازم است که والدین در این دوران فرصت تربیت را از دست ندهند، چرا که با عبور از این دوران تغییر و اصلاح رفتار فرزندان کار سختی خواهد بود. در دوران دبستان لجبازی بچه‌ها و بی‌نظمی آنها تا حدی طبیعی است. در حقیقت بچه‌ها به دلیل این که می‌خواهند حس استقلال در وجود خود را به اثبات برسانند، گاهی به لجبازی رو می‌آورند. البته طبیعی بودن این حالت به معنی این نیست که نباید برای رفع آن تلاش کرد.
پاسخ تفصیلی
در وهلة اول علت لجبازی را مورد بررسی قرار دهید. چه چیزی باعث شده فرزند شما لجبازی کند؟ آیا شما به اندازة کافی به او محبت می‌کنید؟ گاهی لجبازی بچه‌ها نوعی واکنش برای دیده‌شدن است. کودکانی که کمتر محبت می‌بینند و بیشتر نیاز به جلب توجه دارند سعی می‌کنند با لجبازی، بیشتر و بهتر دیده شوند. گاهی لجبازی ناشی از تمایل فرزند به استقلال‌طلبی است. او می‌خواهد با انجام کاری که نسبت به آن اصرار می‌ورزد، حس استقلال خودش را نشان دهد؛ چون والدین او را جدی نگرفته‌اند و به او استقلال نداده‌اند؛ بنابراین با محبت ورزیدن به کودک و مسئولیت‌بخشی به او باید این حس استقلال را تقویت کرد.
1. اصل قانون‌گرایی
بنای خانواده باید مبتنی بر اصول اخلاقی و تربیتی باشد و خانواده‌ای که از این اصول بهره‌ای نبرد مجبور است چالش‌های فراوانی را تجربه کند. از مهم‌ترین اصول تربیتی که می‌تواند بچه‌ها را از لجبازی یا بی‌نظمی دور سازد اصل قانون‌گرایی است. اگر ما می‌خواهیم امر مهمی را در خانواده دنبال کنیم باید آن را به شکل قانون درآوریم؛ مثلاً برای بچه‌ها قانون بگذاریم که قبل و بعد از غذا دستانشان را بشویند و یا حتماً هر شب مسواک بزنند. لازم است برای فرزندان تبیین کنید که برخی قوانین در خانواده قابل‌مذاکره و حذف نیستند؛ بنابراین اگر فرزند حتی به دلیل لجبازی تمایلی برای انجام آن عمل نداشته باشد؛ چون آن را به شکل یک قانون در خانواده تلقی می‌کند خود را ملزم به رعایت آن می‌بیند. استمرار و پایبندی همة اعضای خانواده به این قوانین باعث می‌شود تا خانه و خانواده نظم منطقی پیدا کند.
2. اصل تعیین خط‌قرمزها و تنبیه
بر والدین لازم است از همان ابتدا فرزندان خود را نسبت به خط‌قرمزها آشنا نمایند؛ بنابراین یکی از اصول تربیتی و اخلاقی در خانواده، توجه دادن کودکان و نوجوانان به اثرات نامطلوب رفتارهایشان است. وقتی کودک لجبازی می‌کند و خط‌قرمزها را رد می‌کند لازم است او را نسبت به عواقب رفتارش آگاه نمایید. مثلاً اگر شاهد بی‌نظمی یا لجبازی او بودید، برای یک ساعت یا کمتر او را از انجام کاری که دوست دارد (مثلاً تماشای تلویزیون) محروم نمایید و به او هشدار دهید که این تنبیه پیامد لجبازی یا بی‌نظمی اوست. تنبیه باید بلافاصله بعد از عمل زشت فرزند انجام شود و البته هرگز نباید از تنبیهات سخت بهره برد چرا که نتیجه معکوس دارد.
3. اصل تشویق
ایجاد شوروشعف، حرکت و سرعت، رغبت و شوق به کار، شکوفایی استعدادها، اعتمادبه‌نفس، تکرار و تداوم عمل، جهت‌دهی اعمال و کردار، ازجمله فواید تشویق است. برای رفع لجبازی فرزند زمانی که او رفتارهای مثبت دارد باید بسیار مورد تشویق و تحسین قرار گیرد. در واقع زمان‌هایی که لجبازی نمی‌کند و یا نظم را رعایت کرده و منظم است باید او را تشویق کرده و از رفتارهای خوبش تعریف نمایید. توجه به رفتارهای مثبت، احتمال تکرار آن را افزایش می‌دهد.
4. تقویت رابطه کلامی
کم‌رنگ‌ترین ویژگی در روابط والدین و فرزندان امروزی، ارتباط کلامی است. برقراری گفت‌وگوی دوستانه بین شما و فرزندتان و پایبندی به تمام قواعد و اصول یک گفت‌وگوی صحیح، همچون عدم قضاوت عجولانه، پرهیز از شتاب‌زدگی، پرهیز از تعصب، خوب شنیدن و خوب توجه‌کردن به گفته‌ها، می‌تواند آغازگر یک ارتباط صمیمانه و عامل تبعیت فرزندتان از شما باشد. روابط عاطفی و کلامی ازجمله ویژگی‌هایی است که باید در بین اعضای یک خانواده ساری و جاری باشد. امروزه به دلیل مشکلات متعدد، آستانة تحمل اعضای خانواده پایین آمده و اعضاء حوصلة یکدیگر را ندارند. در صورتی که اگر والدین و سایر اعضاء به تأثیر رد و بدل کردن عواطف و تأثیر اعجاب‌انگیز گفت‌وگو پی ببرند، به‌راحتی از آن نمی‌گذرند. درنظرگرفتن دقایقی از روز برای گفت‌وگو بین اعضاء و توسعه‌دادن مصادیق رفتارهای عاطفی می‌تواند در این میان کمک بزرگی به‌حساب آید. گوش‌دادن فعال و درک احساسات کودک، می‌تواند لجبازی او را کاهش دهد.
5. اصل تعادل و پرهیز از افراط‌وتفریط
تربیت‌هایی با مبنای محبت‌های افراطی در خانواده‌های امروزی به همان میزان خطر دارد که تربیت‌های متحکمانه و آمرانه در خانواده‌های گذشته داشت. خانواده‌ها باید تمرین تعادل کنند و توجه بیش از حد به خود و یا فرزند را کنار گذاشته و از آن طرف از بی‌توجهی به خود و یا فرزند نیز اجتناب نمایند. در برخورد با فرزند لجباز لازم است انعطاف‌پذیر باشید و گاهی حق انتخاب را به او بدهید. لجبازی و پافشاری والدین روی یک امر درحالی‌که آن مسئله قابلیت انعطاف داشته باشد لجبازی کودکان را نتیجه می‌دهد؛ بنابراین در مواردی که می‌شود انعطاف به خرج داد و آسان‌تر گرفت، حتماً منعطف باشید.
6. اصل عمل‌گرایی
تأثیر رفتار والدین بر فرزندان، مخصوصاً رفتار مادر، بر هیچ‌کس پوشیده نیست. در امر تربیت دینی اگر قرار باشد آموزه‌های تربیت اسلامی را به فرزندتان آموزش دهید؛ اما خودتان اهل عمل نباشید، به نتیجة مطلوب نخواهید رسید. کودکان تا قبل از نوجوانی به‌خوبی یاد گرفته و می‌بینند و ضبط کرده و بعد از آن تقلید می‌کنند. در روایت آمده است:
«امام صادق علیه‌السلام فرمودند: وقتی آیة «أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکمْ وَ أَهْلِیکمْ ناراً» نازل شد، مردم از پیامبر صلی‌الله‌وعلیه‌و‌اله پرسیدند، ما چگونه خود و خانواده‌مان را از آتش حفظ نماییم؟ پیامبر پاسخ دادند: کارهای خوب و خیر انجام دهید و به خانواده‌تان هم تذکر دهید، آنها را بر طاعت دستورات خدا تربیت نمایید».(1)
اگر والدین خودشان بی‌نظم و لجباز باشند، قطعاً بچه‌ها هم سراغ بی‌نظمی و لجبازی خواهند رفت.
7. پرهیز از خشونت
مطمئناً استفاده از خشونت و اجبار در تربیت تأثیر منفی دارد و هرگز از طریق بدخلقی و دعوا و دادوفریاد و اعمال روش‌های خشک و مستبدانه نخواهید توانست به هدف خود برسید. وقتی والدین با لجبازی فرزند مواجه می‌شوند، لازم است آرامش خود را حفظ کرده و با لحنی آرام، اما قاطع با او گفت‌وگو کنند.
8. هماهنگی در تربیت
روش تربیتی مادر و پدر باید یکسان و مشابه باشد؛ بنابراین در جریان لجبازی فرزندان، والدین باید از مشارکت یکدیگر بهره برده و سعی کنند تا با همیاری همدیگر تربیت دینی فرزند خود را تثبیت نمایند.
9. تربیت از طریق هنر
والدین برای پرورش معنوی، اخلاقی و رفتاری فرزندان خود می‌توانند از قصه‌ها و داستان‌های تربیتی قرآن، بازی‌ها و سرگرمی‌ها با موضوعات دینی، کارهای هنری همچون خطاطی، نقاشی، عکاسی و... استفاده نمایند. تأثیر امور هنری بر تربیت دینی انکارشدنی نیست. می‌توانید کتاب‌هایی با موضوعات دینی و اخلاقی و متناسب با سن کودک خود تهیه‌کرده و خواندن آنها را به فرزندتان پیشنهاد دهید.
10. صبر و استمرار
در فرایند تربیت باید امر تدریج را در نظر گرفت؛ بنابراین برای تربیت دینی نباید عجله کرد؛ بلکه باید با طمأنینه و آرامش و همراه با تدبر پیش رفت.
نتیجه‌گیری:
بخشی از لجبازی و بی‌نظمی کودکان امری طبیعی است؛ اما طبیعی بودن آن به معنای نادیده گرفتن آن نیست؛ بلکه والدین باید برای رفع این‌گونه رفتارها تلاش کنند. مدیریت لجبازی کودکان نیازمند صبر و استمرار و بهره‌بردن از اصول تربیتی است. اصل قانون‌گرایی و پرهیز از قانون‌گریزی، اصل نظارت، اصل محبت، پرهیز از خشونت، دقت در معاشرت، عمل‌گرا بودن والدین، اصل عفو و تغافل، اصل تشویق، اصل تعادل و پرهیز از افراط‌وتفریط، هماهنگی در تربیت، شناخت نیازهای فرزندان و مدیریت این نیازها و تقویت رابطه کلامی از مهم‌ترین اصولی است که باید در امر تربیت از آنها بهره برد. فراموش نکنیم که در بحث تربیت کودک همه چیز از خود انسان شروع می‌شود. اگر ما به‌عنوان پدر و مادر بر مبنای آموزه‌های دینی عمل نماییم قادر خواهیم بود فرزندان خوبی تربیت کنیم.
برای مطالعه بیشتر:
1. تربیت فرزند، مؤلف حبیب‌الله فرحزاد
2. خانواده و تحول در تربیت، رضا فرهادیان
3. قصه‌های تربیتی، محمدرضا اکبری
پی‌نوشت‌ها:
1. «قالَ ابوعبدالله (علیه‌السلام): أَنَّهُ قَالَ لَمَّا نَزَلَتْ یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکمْ وَ أَهْلِیکمْ ناراً قَالَ النَّاسُ کیفَ نَقِی أَنْفُسَنَا وَ أَهْلِینَا قَالَ اعْمَلُوا الْخَیرَ وَ ذَکرُوا بِهِ أَهْلِیکمْ وَ أَدِّبُوهُمْ عَلَی طَاعَةِ اللَّهِ»: محدث نوری، مستدرک الوسائل، مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، قم، ج12، ص201.
