پرسش:
در روایتی از رسول‌الله صلی‌الله علیه و آله نقل شده است که هر کسی بعد از ماه رمضان «شش روز از ماه شوال را روزه بگیرد؛ اجرش همچون روزه گرفتن در تمام دهر هست». آیا این روایت معتبر است؟ و آیا این شش روز باید پی در پی و بلافاصله بعد از ماه رمضان باشد یا در طول ماه به صورت پراکنده هم امکان‌پذیر است؟
پاسخ:
مقدمه:
ماه شوال دهمین ماه قمری محسوب می‌شود. این ماه پس از ماه مبارک رمضان است و اولین روز آن نیز عید سعید فطر هست. در برخی از روایات منسوب به پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله، بیان شده که مستحب است بعد از روز عید فطر، شش روز ابتدایی ماه شوال روزه گرفته شود؛ ثوابی معادل یک سال روزه داری نیز برای آن ذکر شده است. در نوشته پیش رو به اعتبار سنجی این روایات و تحلیل محتوایی آنها پرداخته می‌شود.
الف) بیان روایت
روایتی به نقل از پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله وجود دارد که در آن سفارش به روزه گرفتن شش روز اول ماه شوال (بعد از عید فطر) شده است، متن این حدیث چنین است:
مَنْ صَامَ رَمَضَانَ ثم صَامَ سِتَّهً أیام مِنْ شَوَّالٍ فَکَأَنَّمَا صَامَ السنهَ. (1)
یعنی هر کسی که ماه رمضان را روزه بگیرد سپس شش روز از ماه شوال را هم روزه بگیرد چنان است که یک سال تمام روزه داشته است.
اولین کتابی که در شیعه به نقل این حدیث پرداخته، کتاب «الغارات» است. بعد از آن در منابع متأخر شیعه مانند: «عوالی اللئالی العزیزیه فی الأحادیث الدینیه»، «البلد الأمین و الدرع الحصین»، «مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل» و «بحارالانوار» (2) نیز این روایت با متنی مشابه بیان شده است. همچنین روایت مورد بحث، در بسیاری از منابع حدیثی اهل سنت نیز وجود دارد. (3) ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال ثقفى نویسنده کتاب «الغارات»، این حدیث را در ضمن نامه‌ای منسوب به امیرالمؤمنین علیه‌السلام آورده است؛ در این نامه، حضرت علی علیه‌السلام توصیه‌هایی را به محمد بن ابی بکر نوشته و در آن برخی از امور دینی از جمله حدیث مورد نظر را بیان نموده است.
ب) تحلیل و بررسی سند و متن این حدیث
سند این روایت چنین است: «حدّثنا یحیی بن صالح قال: حدّثنا مالک بن خالد الأسدیّ عن [الحسن بن إبراهیم عن عبد اللَّه بن الحسن بن] الحسن بن علیّ بن أبی طالب علیهم‌السلام عن عبایه ...». (4)
در سند حدیث اشخاصی به نام «یحیی بن صالح» و «مالک بن خالد الاسدی» وجود دارند که در رجال شیعه مجهول بوده و نامی از آنها در کتب رجالی برده نشده است. پس این روایت از جهت سندی ضعیف است.
در مورد متن این روایت نیز نکته مهمی وجود دارد. در بخشی از این نامه، برخلاف عقیده مذهب شیعه، کیفیت وضو گرفتن چنین ذکر گردیده «وضو متمم نماز است؛ سه بار دست‌هایت را بشوى و سه بار آب در دهان بگردان و سه بار آب در بینى کن و سه بار روى خود بشوى و سه بار دست راست را تا آرنج و سه بار دست چپ را تا آرنج، پس سرت را مسح کن. سپس پاى راستت را سه بار بشوی و سپس پاى چپت را سه بار بشوی؛ که من رسول‌الله صلی علیه و آله را دیدم که این‌چنین وضو مىساخت». (5)
نکته مهم دیگر در مورد محتوای این نامه، مطلبی است که نویسنده کتاب، در آخر نامه چنین بیان می‌کند: «چون محمد کشته شد هر کتاب و نوشته که در نزد او بود به دست عمرو بن العاص افتاد. عمرو آنها را نزد معاویه بن ابى سفیان فرستاد. معاویه در این نامه مىنگریست و در شگفت مىشد و از خواندش لذت مىبرد ... اطرافیان معاویه گفتند این کار تو درست نیست و پسندیده نیست که مردم بدانند نامه ابو تراب (علیه‌السلام) نزد توست؛ معاویه نیز به همراهان خود گفت: نمىگوییم که این از نوشتههاى على بن ابی‌طالب است، بلکه مىگوییم از نوشتههاى ابوبکر است که در نزد پسرش محمد بود و ما بر طبق آنها قضاوت مىکنیم و فتوا مىدهیم».
زمانى که به امام على علیه‌السلام خبر دادند که نامه او به دست معاویه افتاده است بر آن حضرت گران آمد. (6)
بنابراین با توجه به مخالف بودن بخشی از محتوای این حدیث با عقاید شیعه و همچنین افتادن نامه به دست عمرو عاص و معاویه، نمی‌شود اطمینان حاصل کرد که تمام متن حدیث از امیرالمؤمنین علیه‌السلام باشد. بلکه احتمال دارد که دشمنان حضرت، مطالبی را به آن نامه افزوده باشند که ازجمله این افزودنی‌ها کیفیت وضوی اهل سنت و همچنین حدیث منسوب به پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله است؛ در نتیجه این روایت قابل خدشه است و نمی‌توان اعتماد کامل به آن داشت.
ج) کراهت روزه گرفتن در سه روز ابتدایی ماه شوال بعد از عید فطر
بنا بر آنچه گفته شد روایاتی که توصیه به روزه گرفتن در شش روز ابتدایی ماه شوال دارند، از جهت سند ضعیف و از جهت محتوا نیز قابل اعتماد نیستند. در برخی از منابع متأخر شیعه نیز این حدیث وجود دارد، اما آن احادیث برگرفته از منابع اهل سنت است و به دلیل ضعف در سند و منبع، معتبر نیستند.
دلیل مهم دیگری که سبب عدم اعتماد به این احادیث می‌شود، وجود روایات مخالف در منابع حدیث شیعه است. در این روایات، به صراحت روزه گرفتن در سه روز ابتدایی (بعد از عید فطر) مکروه دانسته شده است. (7) به عنوان نمونه حَمَّادِ بْنِ عِیسَى از حَرِیزٍ به نقل از معصومان علیهم‌السلام روایت نموده است: «هنگامی که ماه رمضان را (در پایان آن) افطار نمودی، پس بعد از روز عید فطر روزه تطوع (مستحبی) نگیر مگر بعد از اینکه سه روز (از ماه شوال) بگذرد». (8)
همچنین عبدالرحمان بن حجّاج می‌گوید: از امام کاظم علیه‌السلام درباره روزه گرفتن به مدت دو روز بعد از عید فطر سؤال کردم که آیا مى‌توان در آن دو روز، روزه گرفت یا نه؟
حضرت فرمود: من دوست ندارم که آن دو روز را روزه بگیرى. (9)
همان طور که در این روایات بیان شده، اهل‌بیت علیهم‌السلام، سه روز، روزه گرفتن بعد از عید فطر را به عنوان یک عمل مکروه دانسته و از انجام آن نهی نموده‌اند و آن ایام را برای خوردن و آشامیدن معرفی کرده‌اند. (10)
همین روایات مبنای نظرات فقهی نیز قرار گرفته است؛ برخی از فقیهان شیعه روزه نگرفتن در این ایام را بهتر می‌دانند. (11) مرحوم ملاصالح مازندرانی نیز روایاتی که دلالت بر روزه گرفتن در شش روز اول شوال می‌کنند را به دو دلیل مردود می‌داند، اول این که (آنها از طریق اهل سنت وارد شده‌اند و) نمی‌شود به روایات اهل تسنن اعتماد کرد و دوم این که روایات متعددی دلالت بر نهی روزه گرفتن در این روزها دارند. (12)
همچنین مرحوم مجلسی اول می‌گوید: استحباب روزه گرفتن در شش روز اول شوال، مشهور بین اهل سنت است و اگر کسی بعد از دو یا سه روز بعد از عید فطر روزه بگیرد بهتر (افضل) است. (13)
ایشان بعد از ذکر روایاتی که در منابع معتبر شیعه آمده، می‌گوید: این احادیث دلالت بر کراهت روزه گرفتن در روزهای ابتدایی ماه شوال دارند. (14)
مرحوم شیخ حر عاملی نیز این روایت را در بابی با عنوان «بَابُ کَرَاهَهِ صَوْمِ ثَلَاثَهِ أَیَّامٍ بَعْدَ عِیدِ الْفِطْر» می‌آورد که همین عنوان دلالت می‌کند که ایشان نیز قائل به کراهت روزه گرفتن در چند روز اول ماه شوال است. (15)
مرحوم کلینی حدیثی نقل می‌کند که زهری به امام سجاد علیه‌السلام عرض می‌کند من و یارانم بر این مطلب اتفاق نظر داشتیم که غیر از روزه رمضان هیچ روزه واجب دیگری نیست. امام سجاد علیه‌السلام در جواب زهری، روزه را بر چهل وجه می‌داند و در ضمن این حدیث می‌فرمایند: «أَمَّا الصَّوْمُ الَّذِی صَاحِبُهُ فِیهِ بِالْخِیَارِ فَصَوْمُ یَوْمِ الْجُمُعَهِ وَ الْخَمِیسِ وَ صَوْمُ الْبِیضِ وَ صَوْمُ سِتَّهِ أَیَّامٍ مِنْ شَوَّالٍ بَعْدَ شَهْرِ رَمَضَان»؛ (16) اما روزه‌های (غیر واجب) که گرفتن آنها برای افراد، اختیاری است، روزه روز جمعه، پنجشنبه، ایام البیض و روزه شش روز از ابتدای ماه شوال است.
بر اساس این روایت نیز هیچ نوع استحبابی از روزه شش روز اول ماه شوال برداشت نمی‌شود، بلکه امام علیه‌السلام فقط روزه گرفت در این روزها را (حرام نمی‌داند و) جایز می‌شمارد. به نظر می‌رسد با توجه به مشهور بودن استحباب این روزه در بین اهل سنت، حضرت زین‌العابدین علیه‌السلام درصدد بیان این مطلب هستند که روزه داری در این روزها ثواب ویژه‌ای ندارد و مانند روزه‌داری در سایر ایام سال است. همچنان که شیخ طوسی می‌گوید: روزه گرفتن در شش روز اول ماه شوال هیچ فضیلتی ندارد. (17)
بنابراین سه روز ابتدایی ماه شوال مکروه است که روزه گرفته شود و اگر کسی بخواهد بین این دو دسته روایت جمع کند، باید از دو یا سه روز بعد از عید فطر، روزه گرفتن را شروع کند. (18)
در پایان به این نکته نیز اشاره می‌شود که با توجه به ثابت نبودن استحباب روزه در شش روز اول ماه شوال، پس پی در پی بودن آن نیز موضوعیت ندارد و باید توجه داشت که بنا بر نظر شیعه، چنانچه فردی روزه قضا داشته باشد، ابتدا باید روزه‌های قضای خود را قضا کند و سپس به گرفتن روزه مستحبی بپردازد. (19)
نتیجه:
روایتی منسوب به پیامبر صلی‌الله علیه و آله وجود دارد که در آن، به روزه شش روز ابتدایی ماه شوال سفارش شده است. در این روایت ثواب روزه گرفتن این شش روز، معادل ثواب روزه داری در یک سال برشمرده شده است. با بررسی سند و متن این روایت معلوم شد که این حدیث از جهت سند، ضعیف است و از جهت محتوا نیز قابل‌اعتماد نیست. از سوی دیگر در منابع حدیثی متقدم شیعه، روایات متعددی وجود دارد که به صراحت، دلالت بر کراهت روزه گرفتن در سه روز ابتدایی (بعد از عید فطر) ماه شوال دارند؛ بنابراین روزه گرفتن در این ایام نه تنها فضیلتی ندارد، بلکه مکروه هست و برای روزه دار اقل (کمترین) ثواب در نظر گرفته می‌شود.
کلید واژه:
روزه ماه شوال، منبع یابی حدیث، اعتبار سنجی حدیث، روزه مستحب.
پی‌نوشت‌ها:
1. ثقفى، ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال، الغارات، محقق / مصحح: محدث، جلال‌الدین، تهران: انجمن آثار ملى، 1395 ش، ج 1، ص 250.
2. ابن أبی جمهور، محمد بن زین‌الدین، عوالی اللئالی العزیزیه فی الأحادیث الدینیه، محقق / مصحح: عراقى، مجتبى، قم: دار سید الشهداء للنشر، چاپ اول، 1405 ق، ج1، ص 425؛ کفعمى، ابراهیم بن على عاملى، البلد الأمین و الدرع الحصین، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، چاپ اول، 1418 ق، ص 243؛ نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، چاپ اول، 1408 ق، ج7، ص 509؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1404 ق، ج33، ص 550.
3. به عنوان نمونه: ابو عبدالرحمن احمد بن شعیب النسائی، حققه وخرج أحادیثه: حسن عبد المنعم شلبی، بیروت: مؤسسه الرساله، 1421 ق، ج 3، ص 240.
4. ثقفى، ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال، الغارات، همان، ج1، ص 228.
5. همان، ج1، ص 245.
6. همان، ج1، ص 251.
7. رجوع کنید: شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، محقق/مصحح: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، چاپ اول، 1409 ق، ج10، ص 519.
8. شیخ طوسى، محمد بن الحسن، تهذیب الأحکام، محقق/مصحح: خرسان، حسن الموسوى، تهران: دار الکتب‌الإسلامیه، چاپ چهارم، 1407 ق، ج4، ص 298.
9. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق/مصحح، غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، تهران: دارالکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، 1407 ق، ج4، ص 148.
10. همان، ج4، ص 148.
11. شیخ جعفر کاشف الغطاء، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغرّاء، المحقق: مکتب الإعلام الإسلامی قم: مکتب الإعلام الإسلامی، بی‌تا، ج 4، ص 51.
12. ملا صالح مازندرانى، محمد صالح بن احمد، شرح الکافی، محقق: ابوالحسن شعرانی، تهران: المکتبه الاسلامیه، چاپ اول، 1382 ش، ج4، ص 92.
13. مجلسی، محمدتقی، روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، تحقیق: علی پناه اشتهاردی و حسین موسوی، قم: مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور، چاپ دوم، 1406 ق، ج3، ص 235.
14. رجوع کنید: مجلسی، محمدتقی، روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج3، ص 467.
15. شیخ حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، همان، ج10، ص 519.
16-کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، همان، ج 4، ص 86.
17. شیخ طوسى، محمد بن الحسن، تهذیب الأحکام، همان، ج4، ص 298.
18. مجلسی، محمدتقی، روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، همان، ج3، ص 468.
19. امام خمینی، توضیح المسائل، گردآورنده: بنی‌هاشمی خمینی، سید محمدحسین، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، 1424 ق. ج 1، ص 885 - 886، م 1563.
