پاسخ:
جزئيات دقيق و ريز رخ دادهاي بعد از مرگ و قيامت را جز پيامبر (ص) و ائمه کسي ديگري از آن ها به طور کامل آگاهي ندارد، ولي در اين باب بر اساس کلياتي که در آموزه‌هاي ديني به ما رسيده ،مي‌توان تحليل‌ها و برداشت‌هاي را به دست آورد.
فرايند تکاملي انسان از رهگذر تکاليف شرعي محدود ظرف عالم دنياست . پس از مرگ اين فرايند به پايان مي‌رسد . انسان در عوالم بعد از مرگ نظير برزخ و قيامت تکليفي ندارد . تکامل او از اين رهگذر متوقف است، گر چه در عالم برزخ مسئله تکامل برزخي وجود دارد که در جاي خود در اين باره به تفصيل بحث شده است. (1) ولي در اين جا تنها بدين سخن اشاره مي‌شود که از آموزه‌هاي اسلامي به دست مي‌آيد که روح انسان بعد از ورود به برزخ ،به مقتضاي نظام برزخي و بر اساس راه و روش صحيح و درستي که در نظام قبلي، يعني نظام دنيوي داشته ،به سير و حرکت خود و به تکامل و تقرب خود به سوي حضرت حق تعالي ادامه مي‌دهد . در برزخ برخي فشار ها سبب برطرف شدن بسياري از حجاب ها از چهره روح مي‌گردد . روح رو به تکامل به پيش مي رود و اين سير همچنان ادامه دارد. (2)
نکته سوم در خصوص سير تکاملي انسان در عوالم بعد از برزخ است. د راين باره گفته شده: بر اساس اشاراتي که در آيات و روايات آمده ،حرکت و تکامل روح آدمي در حشر و عوالم بعد از آن ادامه دارد ،مثلا بر اساس آيه 77 سوره آل عمران که فرمود: خداوند در قيامت با کساني که عهد و پيمان خدا را به بهاي اندک فروخته، نظري نمي‌کند و آن ها را تزکيه نمي‌نمايد. از تعبير «لا يزکهم» معلوم مي شود که برخي از انسان ها که مورد نظر حق ‌اند و در دنيا در مسير عبوديت بوده‌اند، در قيامت يعني در روز حشر و مواقف آن و عوالم بعد از آن مشمول تزکيه حضرت حق بوده ، خداي متعال آنان را از ناپاکي ها پاک مي گرداند. آنچه که روي چهره اصلي و سيماي واقعي آنان را گرفته و محجوب شان نموده، از چهره آنان برداشته و آن ها تزکيه و تطهير مي شوند، ولي کساني که در دنيا در صراط مستقيم نبوده‌اند، از اين تزکيه بي‌‌نصيب‌اند، بنابراين نه تنها در برزخ بلکه بعد از در عوالم و مواقف گوناگون سير تکاملي انسان ادامه دارد . حجاب‌ها پشت سر هم از چهره جان انسان هايي که شايسته‌اند، برداشته شده و به قرب بيش تر نزديک و نزديک‌تر مي‌شوند.
اين همان چيزي است که از آن به سير و حرکت تکاملي ياد مي شود . همواره براي انسان وجود دارد حتي بعد از مرگ و برزخ در عوالم بالاتر از برزخ. (3) تفصيل اين بحث را در منبع ذيل جويا شويد. (4)
نکته چهارم در خصوص تکامل در بهشت است، در اين باره بايد اشاره شود: بر اساس تحليل برخي از صاحب نظران معاصر در بهشت تکامل وجود دارد . بهشتيان هرگز در جا نمي زنند، بلکه در پرتو عنايات الهي و الطاف رباني همواره به ساحت قدس الهي نزديک تر مي‌شوند و در مسير قرب الي الله به پيشروي خود ادامه مي‌دهند.
گرچه در آن جا عبادت و تکليف نيست ،ولي در پرتو اعمالي که در دنيا انجام داده‌اند ،همچنان به سير تکاملي خويش ادامه مي‌دهند، نظير بعضي درختان پر بار که انسان يک بار آن را غرس مي‌کند ،ولي آن درخت پيوسته جوانه مي‌زند و ريشه مي دواند و همه جا را فرا مي‌گيرد، در برخي آيات اشاره به اين تکامل آمده است: مثلا فرمود: «ولهم رزقهم فيها بکره و عشيا» (5) هر صبح و شام روزي آن ها در بهشت مقرر است. اين مواهب تازه معنوي که در دو وقت به بهشتيان داده مي شود ،موجب ترقي و تکاملي آنان خواهد شد.
در روايتي از رسول خدا نقل شده: «و تاتيهم طرف الهدايا من الله تعالي لمواقيت الصلاه التي کانوا يصلون فيها في الدنيا تسلم عليهم الملائکه» (6) هداياي نخبه و جالب از سوي خداوند بزرگ در اوقاتي که در دنيا نماز مي‌خواندند ،به آن ها مي‌رسدو فرشتگان به آن ها سلام و درود مي‌فرستند.
در روايت ديگر آمده: «و الذي انزل الکتاب علي محمد ان اهل الجنه ليزدادون جمالا و حسنا کما يزدادون في الدنيا قباحه و هرما» (7) سوگند به خدايي که قرآن بر محمد نازل فرمود، اهل بهشت هر قدر زمان بر آن ها مي گذرند ،جمال و زيبايي شان بيش تر مي شود، همان گونه که در دنيا با گذشت زمان بر پيري و زشتي آنان افزوده مي‌شد.
از اين گونه آموزه‌هاي به دست مي‌آيد که در بهشت نيز سير تکامل انسان متناسب با آن جا ادامه دارد. (8)
پي نوشت‌ها:
1- نتايج کلامي حکمت صدرايي، فصل انجام شناسي.
2- محمد شچاعي، معاد يا بازگشت به سوي خدا، ج 2، ص 155
3- همان، ص 158
4- همان
5- مريم (19) آيه 62
6- تفسير روح المعاني، ج 16، ص 103
7- علم اليقين، ص 103
8- پيام قرآن، ج 6، ص 365