پرسش: اخلاق شرح با سلام جواني هستم 22ساله.من در تنهايي و خلوت خويش به هيچ وجه گناهي رو انجام نداده و حتي به فکر گناه و معصيت نمي افتم و بلکه مشغول به امور مستحبي دين ومطالعه هستم ...اما همين که در جمع اعضاي خانواده و آشنايان و يا دوستان خود قرار مي گيرم به طور عجيبي تغيير مي کنم و اعمالم دست خودم نيست ونمي توانم قبل از کارهايم تفکر کنم و دچار عصبانيت بي جا،تند مزاجي?،کلمات بد به زبان آوردن،و گاهي اوقات حتي مسخره کردن ديگران و(به طور کامل جوگير مي شوم).......ولي همين که تنها مي شوم از تمام اين کردار خود پشيمانم و از خداوند استغفار مي جويم. لطفا مرا راهنمايي کنيد .بخش جزيي اين نقص را شايد ندانستن آداب اسلامي در اجتماع و معاشرت مي دانم. لطفا علاوه بر پاسخ جامع وکارساز خود منابعي را براي اين کمبود معرفي نماييد.

پاسخ: با سلام و تشكر به خاطر ارتباطتان با اين مركز
امروزه رفتارهايي نظير مسخره كردن ديگران و تند مزاجي و بد دهاني و ... از اموري نيست كه در زشتي آن ترديدي وجود داشته باشد . البته كسي منكر تاثيرات آشنايي با آداب اسلامي در اصلاح و كردار افراد نيست اما نمي توان مدعي شد هر كس آداب معاشرت دانست و زشتي ها را شناخت، تمام راه را طي كرده است ، زيرا اگر چه دانستن آداب معاشرت سبب فراگيري راه هاي برخورد صحيح با ديگران و شناخت رفتار هاي ناپسند مي شود اما آيا شناخت به تنهايي موجب ترك رفتارهاي ناپسندي چون عصبانيت و مسخره كردن و فحاشي و ... هم مي شود؟
به نظر مي رسد صرف دانستن زشتي رفتار هاي ناپسند تاثير فراواني در ترك آن ها نداشته باشد .چه بسيارند انسان هايي كه زشتي رفتار و كردار خود را مي دانند اما آن را انجام مي دهند . اين نشان مي دهد براي رهايي از رفتار هاي ناپسند به اكسيري غير از علم و شناخت نياز داريم و آن اراه و خواست دروني ماست. در پرتو اكسير اراده است كه انسان علم و عمل را به يكديگر پيوند مي دهد.
بنابراين مي توان گفت اساسي ترين و مشکل ترين گام در مسير رهايي از رفتارهاي ناپسندي چون تمسخر و فحاشي و ... « خواستن و داشتن عزم و اراده قوي و استوار» است . انسان براي رهايي از اين رفتار هاي زشت و ناپسند بايد نيروي اراده را در خود تقويت نمايد. البته تقويت عزم و اراده مرحله اي است که بايد به تدريج و با صبر و حوصله حاصل شود.
در نامه خود نوشته ايد :
" همين که در جمع اعضاي خانواده و ... قرار مي گيرم ،به طور عجيبي تغيير مي کنم و دچار عصبانيت بي جا،تند مزاجي،کلمات بد به زبان آوردن، گاهي اوقات حتي مسخره کردن ديگران مي شوم ،ولي همين که تنها مي شوم ،از تمام اين کردار خود پشيمانم و از خداوند استغفار مي جويم."
آنچه نوشته ايد ،نشان مي دهد از زشتي مسخره كردن و ... اطلاعات كافي داريد.بعد از اتمام مجلس پشيمان شده و استغفار مي كنيد. بنابراين بايد دنبال نقصان ديگري غير از علم و دانايي در وجود خود بگرديد. به نظر مي رسد براي مبارزه با رذايل اخلاقي مذكور نياز به يك اراده قوي داريد تا بتوانيد در ترك رفتار هاي زشت شما را كمك نمايد .در تقويت اراده عوامل متعدّدى تأثير گزار هستند كه بايد رعايت شده و با عواملى كه موجب ضعف اراده مى‏شود مبارزه گردد.
يكى از عوامل مهم تقويت اراده، مبارزه با عادت‏هاى بد و ناپسند است؛ از اين رو بايد سعى شود با هواهاى نفسانى (كه انسان را به اعمال ناپسند مى‏كشاند) مبارزه شده و از عادات ناپسند جلوگيرى گردد .
بايد رذايل اخلاقي نظير عصبانيت و مسخره كردن و .... ريشه يابي شوند كه سبب بروزاين رفتار ها از انسان چيست ؟ بعداز پيدا كردن آن عوامل آن ها را از بين ببرد . با ريشه كن نمودن آن عوامل انسان مي تواند اين رفتار هاي نا پسند را به مرور و كم كم از خود دور نمايد .
آرامش روانى مؤثرترين عامل تقويت اراده است.تحصيل اين آرامش در گرو انجام وظايف الهى و حاضر دانستن خداوند در همه صحنه‏هاى زندگى است. نماز را اوّل وقت خواندن، مقررّات الهى را رعايت نمودن، اجتناب از گناه، هر كدام به تنهايي از مهم‏ترين عوامل تقويت اراده به شمار مى‏آيند. كسى كه روزه مى‏گيرد؛ در واقع با تمام هوس‏ها و رذايل اخلاقى مبارزه مى‏كند.
توصيه‏هاى كاربردى براى تقويت اراده :
بايد طبق برنامه‏اى جدى به تقويت اراده خود بكوشيد . همواره سعى كنيد برخود مسلط باشيد. راه هاى مختلفى وجود دارد ولى مهم آن است كه در راه درمان آن كاملا جدى باشيد . آنچه پيشنهاد مى‏شود ، بدون كم ترين كاستى به اجرا گذاريد:
1. كاملا به خود مطمئن باشيد كه مى‏توانيد روحيه خود را تغيير دهيد، ولى براى نتيجه گيرى عجول نباشيد، بلكه با خود فكر كنيد بايد حداقل يك سال روى رفتارهاى خود كار كنيد . اگر چنين نموديد، حتما پس از آن دگرگونى رفتارى خواهيد شد.
2. از حساسيت بيش از حد در هر زمينه بپرهيزيد.
3. خود را به انجام وظايف و تكاليف دينى مقيد نماييد، همواره سعى كنيد نماز خود را اول وقت بخوانيد، حتى اگر مشغول نوشتن مطالبى باشيد كه فقط چند سطر يا كلمه‏اى از آن باقى مانده باشد يا با كسى مشغول صحبت كردن هستيد، آن را رها كنيد . خواسته و ميل درونى خود را فداى اراده انسانى خود سازيد، انجام تكاليف و عباداتى همچون نماز در اول وقت و روزه و حج و جهاد و صدقه و انفال مالى، باعث تقويت اراده مى‏گردند.
4. با خود شرط كنيد كه هيچ گاه و در هيچ شرايطى برخورد تند نداشته باشيد . اگر ناگهان از شما برخورد تندى سر زد ،خود را جريمه كنيد؛ مثلا تصميم بگيريد - يا در صورت امكان نذر كنيد - كه مثلا اگر بر سر كسى فرياد زديد ،فلان مبلغ صدقه بدهيد، يا شب نماز شب بخوانيد، يا يك روز روزه بگيريد. كارآيى اين روش، بسيار بالا است .بسيارى از علماى بزرگ بدين سان تمرين عملى و خودسازى نموده‏اند.
5. از تفريحات سالم و تقويت كننده اراده؛ مانند كوهنوردى، شنا، دو و پياده‏روى و گردش در طبيعت و... نيز استفاده كنيد.
6. در تصميم‏گيرى‏ها حتى‏الامكان با افراد عاقل و پخته مشورت نماييد . از اقدامات عجولانه و مطالعه نشده بپرهيزيد.
7. بيش تر با افراد خوش خلق و غير عصبى معاشرت كنيد.
8. از موقعيت‏هاى كه زمينه تندخويى در آن فراوان است اجتناب كنيد .در موقعيت‏هايى حضور يابيد كه رفتار پرخاشگرانه در آن جا ديده نمى‏شود .از موقعيت‏هاى كه شما را به تندى نمودن دعوت مى‏كند دور شويد.
9. قبل از هر عملى در مورد پيامد آن تفكّر و بيانديشيد .آن گاه اقدام نمائيد . با تمرين اين راهكار و به كارگيرى آن در مورد تمام رفتارها، اندك اندك كنترل خويش را بر تمام رفتارها توسعه بخشيد.
10. به برخى رفتارها و حالاتى كه از افراد سر زد و شما را به عصبانيت دعوت مى‏كند توجه نكنيد ،مثلاً اگر كسى با حرف ناروا شما را بر مى‏افروزد ،از شنيدن و گوش سپردن به سخنان وى اجتناب كنيد حتى گوش ندهيد يا محيط را ترك كنيد .ديگر به گفته‏هاى او دقت و توجه نكرده و آن ها را در ذهن خود مرور نكنيد. نسبت به ديگر اعمال فيزيكى و رفتارهاى پرخاشگرانه و تحريك كننده نيز همين طور واكنش نشان دهيد .راه بى‏توجهى و تغافل را پيش گيريد.
11. سطح شناخت خود را با مطالعه و تفكر از زشتى، ناپسند بودن، غيرقابل جبران بودن اعمال پرخاشگرانه بالا ببريد. مثلاً روايات، آيات و داستان‏هايى را كه در مورد اين نوع رفتارها و آثار آن‏ها نوشته شده ،مطالعه كنيد . بعد در مورد آن ها فكر كنيد. حتى در برخى موارد به آثار رفتار تندى كه خود مرتكب آن شده‏ايد، توجه و آن عمل و زشتى آن را در ذهن خود مرور و بزرگ معرفى كنيد، به گونه‏اى كه به يك حالت خود هشدارى از درون دست يابيد. آثار فردى و اجتماعى و پيامدهاى حيثيتى آن عمل زشت را لحظه به لحظه در ذهن خود مرور و قبح آن را براى خود بزرگ جلوه دهيد تا از درون از آن عمل متنفّر شويد.
12. به هنگام بروز عصبانيت و تندخوئى سريع، حالات خود را تغيير دهيد مثلاً اگر ايستاده‏ايد ،بنشينيد . اگر نشسته‏ايد ،دراز بكشيد . صورت خود را با آب سرد بشويد . يك ليوان آب خنك بياشاميد . خود را از موقعيت دور سازيد.
13. از خواندن قرآن به مقدار زياد و در نوبت‏ها متعدد در طول 24 ساعت هرگز غفلت نورزيد ،چه قرآن تأثير عظيم در رسيدن به حالت سكينه و آرامش درونى دارد. همين طور عبادت‏هاى خود مانند نماز را در اول وقت و با حضور قلب كامل به جا آوريد كه تأثير بزرگى در رسيدن به اطمينان خاطر دارد و آدمى را از درون به سكوى آرامش مى‏سپارد.
14. بعد از استحمام و به هنگام خروج از حمام دو پاى خود را تا قوزك با آب سرد بشوييد.
15. ديگر رفتارهاى عادى و روزمره خود را نيز با تسلط كامل بر رفتار و بدون شتابزدگى انجام دهيد .آن ها را آرام آرام تعقيب كنيد تا نرم‏خويى و پرحوصلگى بر تمام رفتارهاى شما حاكميت پيدا كند.
16. شرح موارد فوق را در جدولى بنويسيد . موارد انجام و يا تخلف از آن را يادداشت كنيد . همواره سعى كنيد موارد تخلف را كاهش داده و بيش تر از پيش خود را به انجام آن ها مقيد سازيد حتى قبل از بروز آن موقعيت‏ها و به صورت مستمر راهكارهاى فوق را سرلوحه اعمال خود قرار دهيد . از آن به بعد بايد ميزان موارد پرخاشگرى شما كاهش يابد . آن ها را نيز يادداشت كنيد . كم كم از ميزان آن‏ها در طول روز، هفته و... بكاهيد و خود تنبيهى را به كار بگيريد.
17. از ميزان پايبندى خود به راهكارها و تأثير آن ها در تسلط بر رفتارتان گزارشى براى ما ارسال نمائيد تا پيشرفت و سير حل مشكل را با همكارى همديگر پيگيرى نماييم . در صورت لزوم راهكارهاى ديگرى خدمت تان ارائه كنيم.
**در پايان کتاب اخلاق معاشرت از جواد محدثي و
اخلاق عملي از مهدوي کني و
اخلاق در قرآن از مکارم شيرازي و
معجزه اراده از وجيهه آذرمى جهت مطالعه معرفي مي شود.