پاسخ اجمالی:

حقوق در اسلام، به سه دسته تقسیم می‌شود و آن عبارت است از: حق‌الله، حق النفس و حق‌الناس. از میان حقوق ذکرشده، حق‌الناس در اولویت قرار دارد. مؤمنین نسبت به یکدیگر مسئول هستند؛ لذا هر چیزی که حقى از مردم در آن باشد، در حیطه حق‌الناس قرار می‌گیرد و اگر فردی مراعات بهداشت فردی را نکند و هم خود و هم دیگران را در معرض خطر بیماری قرار دهد، حق‌الناس بر عهده‌اش می‌آید. اگر شخصی بهداشت فردی را رعایت نکند اولین کسی که آسیب می‌بیند، خودش است و اگر دچار بیماری شود حق‌الله نیز بر عهده او خواهد بود؛ چون این عمل، مصداق آسیب زدن به جسم است که شرعاً و اخلاقاً از آن نهی شده است. ابتدا باید در برابر خداوند توبه نماید سپس از صاحبان حق رضایت گیرد. درصورتی‌که به‌هیچ‌وجه امکان جبران نداشته باشد، توبه واقعی نماید، از طرف صاحبان حق، صدقه داده، در کارهای خیر خود، آن‌ها را نیز شریک کند.

پاسخ تفصیلی:

حقوق در یک تقسیم‌بندی کلی به سه دسته‌ی حق‌الله، حق النفس و حق‌الناس تقسیم می‌شود. فطرت، دین و عرف ازجمله مبادی حق‌الناس یا منشأ ایجاد آن به شمار می‌آیند.

با مراجعه به احادیث و همچنین کلام عالمان دینی، به این نتیجه خواهیم رسید که حق‌الناس، وسعتی به گستره‌ی تمامی اعمال و رفتار بشری دارد. حق‌الناس یعنی حقی که مختص مردم بوده و جدای از حق‌الله است، رعایت این نوع حقوق در دین اسلام بسیار مورد تأکید قرارگرفته است، چون خداوند متعال اگر از حق خویش هم بگذرد از حق‌الناس و حقی که مربوط به مردم است نخواهد گذشت.

فلسفه حق‌الناس در اسلام:

انسان موجودی است که در مقایسه با دیگر موجودات هستی دارای کرامت ذاتی است. چنانکه در قرآن کریم ساختار وجودی انسان را بهترین ساختار وجودی دستگاه آفرینش می‌داند و می‌فرماید: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْانسان فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ؛ که ما انسان را در بهترین صورت و نظام آفریدیم»(1) و از همین روی، در بین تمام آفریده‌های جهان، او را باکرامت خاص، مقام ویژه‌ای بخشیده است (2). همین امور، امتیاز یا حقوقی را برای او ایجاد می‌کند. از سوی دیگر انسان موجودی اجتماعی است یعنی بالطبع یا به‌ضرورت به‌صورت گروهی زندگی می‌کند. با توجه به تضاد و تزاحمی که معمولاً بین منافع انسان‌ها وجود دارد، برای جلوگیری از ستیز و نزاع و هرج‌ومرج در اجتماع، وجود قانون، امری ضروری و بدیهی است؛ ازاین‌رو انسان‌ها از جوانب مختلف دارای حقوقی هستند که از آن با عنوان حق‌الناس یاد می‌شود و دیگران مکلف‌اند آن را مراعات نمایند.

اهمیت حق‌الناس:

اسلام بر حقوق انسان‌ها و به‌ویژه افراد مسلمان نسبت به یکدیگر بسیار تأکید نموده است؛ درآیات و احادیث فراوانی اهمیت حقوق مردم اشاره‌شده است؛ حتی در مواردی، مقدم بودن این حقوق بر حق‌الله را نشان می‌دهد؛ تأکید اسلام بر رعایت حق‌الناس آن‌چنان مؤکد است که می‌گوید آنگاه‌که انسان از گناهان پیشین خود به درگاه الهى توبه می‌کند تا زمانى که حقوق ضایع کرده مردم را ادا نکند، توبه‌اش پذیرفته نخواهد بود (3) یعنى خدا حق خود را در کوتاهی‌ها در شرایطى که نشانه‌های ندامت واقعى در فرد مسلمان آشکار شود، می‌بخشد اما حق مردم را در هیچ شرایطى نخواهد بخشید.

عدم رعایت بهداشت عمومی از مصادیق حق‌الناس:

 با توجه به این نکات، همه مؤمنین نسبت به یکدیگر مسئول هستند و باید نسبت به مراعات حقوق همدیگر اهتمام بورزند؛ لذا هر چیزی که حقى از مردم در آن باشد، در حیطه حق‌الناس قرار می‌گیرد و اگر فردی با عدم مراعات آن مثلاً با مراعات نکردن بهداشت عمومی و فردی، هم خود و هم دیگران را در معرض خطر بیماری قرار دهد و باعث آسیب زدن به امنیت، آسایش و سلامتی مردم گردد، در این صورت حق‌الناس بر عهده‌اش قرار خواهد گرفت.

عدم رعایت بهداشت فردی از مصادیق حق‌الله:

اگر فردی، بهداشت را رعایت نکند خود او اولین کسی است که آسیب می‌بیند و با این رفتار، دچار آسیب جسمی خواهد شد، درنتیجه حق‌الله نیز به عهده‌اش می‌آید. چون تعالیم دین اسلام به‌گونه‌ای است که برای روح و جسم انسان ارزش فوق‌العاده‌ای قائل شده، انسان را از هرگونه واردکردن آسیب به جسم و جان خویش، نهی می‌کند: «وَ لا تُلْقُوا بِأَیدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَة»ِ؛(4) با دست خویش خود را به هلاکت نیفکنید.

روش توبه و جبران از حق‌الله و حق‌الناس:

اگر شخصی به خاطر عدم رعایت بهداشت فردی دچار بیماری شود در اینجا حق‌الله بر عهده‌اش قرارگرفته، برای توبه کردن و جبران گذشته فقط توبه لازم است، توبه و اظهار پشیمانی در پیشگاه الهی دستور خاصی ندارد. مهم عزم بر ترک گناه (که رعایت بهداشت فردی) و ندامت و پشیمانی درونی است اما اگر در ادامه، هم خود بیمار شود و هم مسبب عمدی انتقال بیماری به دیگران باشد، ( این هم به خاطر گوش ندادن عمدی به مسائل بهداشتی و توصیه‌های پزشکی باشد) برای جبران، در ابتدا باید در برابر خداوند توبه نماید چون هر حق‌الناسی، حق‌الله هم محسوب می‌شود. علتش هم این است که وقتی انسان (مثلاً) مال کسی را از بین ببرد یا به دیگران آسیب می‌رساند علاوه بر آن‌که آبروی دیگران را می‌ریزد، از دستور الهی هم سرپیچی کرده است و در ادامه باید به یکی از صورت‌های زیر عمل شود:

 الف- درصورتی‌که طرف و یا کسانی که به آن‌ها آسیب رسانده را می‏شناسد، رضایتشان را حاصل کند.

 ب- اگر صاحبانش را نمی‏شناسد از طرف آن‌ها به فقرا صدقه بدهد.

 ج- اگر صاحب یا صاحبان حق فوت کرده به ورثه او رجوع نماید و از آن‌ها رضایت بطلبد.

 د- اگر فعلاً قدرت رضایت گرفتن را ندارد، هر وقت قدرت جبران را پیدا کرد در اولین فرصت حق آن‌ها را بدهد و یا رضایت آن‌ها را کسب نماید.

 ه- اگر نتوانست، وصیت کند تا بعد از مرگش ورثه رضایت صاحب‌مال را جلب کنند.

 و- درصورتی‌که به‌هیچ‌وجه امکان جبران نداشته باشد یا آن افراد را نمی‌شناسد و یا ورثه‌ای نداشته باشد، توبه واقعی نماید و خیرات معنوی به صاحب حق هدیه کند ان‌شاءالله خداوند عالم او را ببخشد و صاحب حق را با لطف و کرم خود، راضی نماید.

اما اگر برای یک نفر به لحاظ شغل یا هر مسئله دیگر، رعایت تمام نکات بهداشتی بسیار سخت است و واقعاً نمی‌تواند، همیشه مراعات کند یا در نظر دیگران چنین به نظر می‌رسد که رعایت نمی‌کند، دیگر مرتکب گناه نشده است بنابراین نیازی به توبه و دیگر موضوعات نیست.

نتیجه:

 با توجه به این‌که همه افراد جامعه نسبت به یکدیگر مسئول هستند و باید نسبت به مراعات حقوق همدیگر حتی‌الامکان اهتمام بورزند، لذا هر چیزی که حقى از مردم در آن باشد، در حیطه حق‌الناس است و رعایت نکردن عمدی مسائل بهداشتی هم از مصادیق حق‌الله و حق‌الناس است، چون با مراعات نکردن عمدی مسائل بهداشتی باعث آسیب به جسم خود و دیگران می‌شود و برای جبران این عمل ابتدا در برابر حق‌تعالی توبه نماید و در ادامه باید از کسانی که او باعث بیماری آن‌ها شده رضایت بگیرد؛ اما اگر رضایت گرفتن امکان نداشته باشد، مثلاً صاحبان حق مشخص نباشد و ... باید توبه واقعی نماید و از طرف صاحبان حق صدقه داده و در کارهای خیر خود آن‌ها را شریک کند.

پی‌نوشت‌ها:

1. سوره تین، آیه 4
2. سوره اسراء، آیه 70
3. شیخ رضی، نهج‌البلاغه، کلمات قصار؛417: أَنْ تُؤدّى الى المخلوقینَ حُقُوقهم حتّى‏ تَلقىَ اللَّهَ امْلس لیس علیک تَبَعَةٌ
4. سوره بقره، آیه 195

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

1. اخلاق معاشرت، جواد محدثی
2. رساله حقوق امام سجاد (علیه‌السلام)
3. مقالات درباره منشأ حقوق
4. مفاتیح الحیات، عبدالله جوادی آملی
5. گناهان کبیره، محمدحسین دستغیب
6. مرآه الکمال، عبدالله مامقانی

کلمات کلیدی:

حق، حقوق، حق‌الناس، حق‌الله، بهداشت فردی، رعایت بهداشت.