در برخی از روایات اولین سؤال روز قیامت نماز بیان شده است، اما در روایت دیگری از پیامبر صلوات الله علیه و آله نقل شده است که: انسان در قیامت قبل از آنکه قدم از قدم بردارد در مورد چهار چیز از او پرسش می‌شود. این دو دسته روایت چگونه قابل جمع است؟

پاسخ:

ممکن است بتوان این گونه میان روایات معصومین سلام الله علیهم اجمعین، جمع کرد که این اولین‌ها در عبارات ایشان، به مجموعه اعمالی باشد که در اولویت سؤال قرار دارند (و لزومی هم ندارد که محدود به چهار عمل باشد،) به عنوان اولین پرسش‌ها و در مجموعه‌ای واحد و با یک نگاه بعد از مردن و یا هنگام قیامت مطرح می‌شوند، زیرا که بیانات معصوم در زمان‌های مختلف فراخور سؤال و یا حال و وضع مجلس و مخاطب یا مخاطبین مطرح می‌شد. گاهی به عنوان اولین عمل که نماز در اولویت بود و گاهی به  عنوان اولین اعمال که باز هم به طور معمول نماز اولین بود، مطرح می‌شد و این گونه عبارات جای بحث و مناقشه ندارد و با اندک دقتی می‌توان آن را فهمید.
علاوه بر این، در مجموعه عبادات و تکالیف، نماز برترین عبادت و نماد عبودیت است. عملی که انجام آن به طور مؤکد مورد توجه شرع مقدس اسلام قرار دارد به طوری که در بیان اولیای خدا به عنوان ستون دین معرفی شده است. پیامبر گرامی اسلام صلوات الله علیه فرمود: الصّلاة عمود الدّین. (1) يعني نماز ستون (خیمه) دین است. ايستادگي و بقای هر خیمه‌ای به وجود ستون آن است و هر مقدار که ستون مستحکم‌تر باشد بقای خیمه تضمین بیشتری می‌یابد.
در اهمیت نماز همین بس که این تکلیف شیرین و پر معنای الهی اولاً در هیچ حالی ترک نمی‌شود، و ثانیاً انجامش در شبانه روز به صورت پنج وقت بر بندگان خدا واجب است، تكليفي که مشابه ندارد و همواره در شبانه روز صورت می‌گیرد. به همین خاطر است که نماز حتی اگر در مجموعه‌ای از تکالیف هم قرار گیرد، باز هم به عنوان اولین تکلیف مورد سؤال قرار می‌گیرد و با این توضیح به نظر می‌آید پاسخ سؤال داده شده است.  
و اما در ادامه به دو حدیث در مورد  اهمیت نماز به تنهایی و یک حدیث در مورد سؤال از چند واجب که نماز پش قراول آن با پیش فرض ایمان و قبولی ولایت است، توجه می‌کنیم:
1. پیامبر صلوات الله علیه فرمود:
اوّل ما افترض الله علی امتی الصلوات الخمس، و اوّل ما یرفع من اعمالهم، الصلوات الخمس، و اوّل ما یسال عنهم، الصلوات الخمس:
یعنی: نخستین چیزی که خدای متعال بر امتم واجب کرد، نمازهاي پنج گانه است و اولین چیزی که از کارهای آنان به سوی خدا بالا می‌رود، نمازهای پنج گانه است و نخستین چیزی که در باره آن از امتم حسابرسی می‌شود، نمازهای پنج گانه می‌باشد. (2)
ْامام صادق سلام الله علیه از قول پیامبر گرامی اسلام نقل فرمود:
2. أَوَّلُ مَا یُسْأَلُ الْعَبْدُ إِذَا وَقَفَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ عَنِ الصَّلَاةِ فَإِنْ زَکَتْ صَلَاتُهُ زَکَی سَائِرُ عَمَلِهِ وَ إِنْ لَمْ تَزْکُ لَمْ یَزْکُ عَمَلُهُ (3)
یعنی: اولين چیزی که از او سؤال می‌شود نماز است. اگر نمازش پاک بود، سایر اعمالش نیز پاک خواهد بود. و اگر نمازش پاک نبود، سایر اعمالش نیز پاک نخواهد بود.
3. و باز حضرت درمورد نماز و دیگر عبادات کلیدی و محوری که مورد سؤال قرار می‌گیرند، فرمود:
إِنَّ أَوَّلَ مَا یُسْأَلُ عَنْهُ الْعَبْدُ إِذَا وَقَفَ بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ عَنِ الصَّلَوَاتِ الْمَفْرُوضَاتِ وَ عَنِ الزَّکَاةِ الْمَفْرُوضَةِ وَ عَنِ الصِّیَامِ الْمَفْرُوضِ وَ عَنِ الْحَجِّ الْمَفْرُوضِ وَ عَنْ وَلَایَتِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ فَإِنْ أَقَرَّ بِوَلَایَتِنَا ثُمَّ مَاتَ عَلَیْهَا قُبِلَتْ مِنْهُ صَلَاتُهُ وَ صَوْمُهُ وَ زَکَاتُهُ وَ حَجُّهُ وَ إِنْ لَمْ یُقِرَّ بِوَلَایَتِنَا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ لَمْ یَقْبَلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهُ شَیْئاً مِنْ أَعْمَالِهِ (4) یعنی:
روز قیامت اولین چیزی که از بنده سؤال می‌شود، نمازهای واجب، زکات واجب، روزه واجب، حج واجب و از ولایت ما خانواده است. اگر اقرار به ولایت ما کرد و بر همین اعتقاد مرد، نماز و روزه و زکات و حج او قبول می‌شود. اما اگر اقرار به ولایت ما نکرد در پیشگاه پروردگار هیچ یک از اعمالش را قبول نخواهد کرد.
البته در بعضی از کتاب‌ها نوشته شده است که به اقتضای بعضی از اخبار، در عقبات صراط (یعنی روز قیامت) از هفت چیز سؤال می‌کنند:
در عقبه اول از ایمان خالص سؤال می‌کنند، یعنی توحید پروردگار که اعتقاد به لا اله الا اللّه از روی اخلاص است.
در عقبه دوم از نماز که عمود دین  است سؤال می‌کنند.
در عقبه سوم سؤال از زکات و خمس سؤال می‌کنند که از مهم‌ترین واجبات الهیّه‌اند.
در عقبه چهارم  از روزه سوال مي كنند.
در عقبه پنجم  از حج بيت اللّه  سوال مي كنند.
در عقبه ششم  از طهارت ثلاث (سه گانه) وضو ، غسل و تيمّم سوال مي كنند.
در عقبه هفتم كه شديد تر از تمام عقبات است، از مظالم مردم سوال مي كنند و حق تعالي قسم ياد كرده كه از ظلم هيچ ظالمي نگذرد مگر كه حق مظلوم را از ظالم بستاند.(5)
البته بنا به ظاهر روايت، نماز در مرحله دوم قرار گرفته است، اما چنين جاي توجيه دارد، چون ايمان امري قلبي است،پس ثمره آن در اعضا و جوارح ظاهر مي شود، كه باز هم نماز اولين و بالاترين عمل جوارحي انسان مسلمان بعد از اقرار به توحيد و ايمان به حق است.
مساله بعد آن كه قيامت پنجاه موقف و ايستگاه دارد و ممكن است هر كدام از اين روايات مربوط به يكي از اين موقف ها باشد مثلا در يك موقف اول از نماز پرسيده شود در موقف ديگر اول از عمر انسان سوال مي شود و ...

پي نوشت ها:
1.پاينده ابوالقاسم، نهج الفصاحة مجموعه كلمات قصار حضرت رسول صلوات الله عليه،تهران، انتشارات دنياي دانش، چاپ چهارم سال 1382 ه.ش، ص 551
2.احسان بخش صادق، آثار الصادقين،قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، چاپ اول، سال 1370 ه.ش،ج 11 ص 80 به نقل از كتاب كنز العمال،جلد هفتم، ص 276 .
3.شيخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال،قم ،انتشارات دار الرضي،سال 1406 ه.ق،چاپ اول، ص 230.
4.مجلسي محمد باقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار،تهران،انتشارات اسلاميه،چاپ مكرر، ج‏27، ص 168.
5. حسيني شاه عبد العظيمي حسين،تفسير اثنا عشري،تهران،انتشارات ميقات،چاپ اول، سال 1363 ه. ش، ج‏14، ص 222.