2. خمس ارباح مکاسب در عهد امامان (ع)

‏2 ـ خمس ارباح مکاسب در عهد امامان (ع)
سوال : چرا که از امامان متاخر شیعه به مانند امام صادق (علیه السلام) و امام رضا ( علیه السلام ) روایاتی رد باره خمس ارباح مکاسب وارد شده است ، و لی از رسول مکرم اسلام (ص) و حضرت امیرمومنان (ع) و نیز از امام حسن و امام حسین (ع) در این باره روایاتی نرسیده است ؟ به دیگر سخن خمس در مورد ارباح مکاسب چرا در زمان پیامبر اکرم (ص) و امامان متقدم مطرح نبود ؟‌
پاسخ : ‌با چند نکته به پاسخ این پرسش می پردازیم .
1 . حجیت سیره معصومان (ع)
همه امامان معصوم (ع)‌نور واحدی هستند ، بین آنان هی فرقی وجود ندارد ، هر گاه هر کدام از امامام اثنی عشر حکمی از احکام شرعی را بیان نمایند ، برای اثبات حکم شرعی کافی است ، خواه دیگر امامان متعرض آن شده باشند و خواه نشده باشند .
این از معتقدات ما است و در این هیچ حرفی نیست . یکی از منابع ااجتهادی ما سنت است ، ا ین سنت ( قول ، فعل و تقریر ) خواه سنت پیامبر (ص) باشد و خواه سنت حضرت زهرا ( س ) و خواه سنت هر یک از دوازده امام (ع) .
2 . دلایل خهمس ارباح مکاسب
خمس ارباح مکاسب به دلایلی چند استوار است که اینک به برخی از آن به طور گذرا اشاره می کنیم .
1 . 2 . اطلاق آیه غنیمت : همان گونه که در بحث قبلی گذشت ، آیه غنیمت اطلاق دارد و شامل ارباح مکاسب می شود . غنیمت به معنای بهره و فایده استکه این اقسامی دارد که یک نوع آن فواید و درآمدی استکه از راه کسب و تجارت نصیب آدمی می شود . هم معنای لغت غنیمت از نظر ارباب لغت عام و فراگیر است . و هم مفسران این مطلب را بیان داشته اند و از همه اینها مهمتر در روایات نقل شده از پیامبر (ص) و عترت آن حضرت آمده است که غنیمت د رآیه فراتر از غنیمت جنگی است . به عنوان نمومه به چند روایت اشاره می کنیم .
الف : در وصیت پیامبر (ص) به علی (ع) آمده است :
« یا علی ان عبدالمطلب سن فی الجاهلیه خمس سنن اجراهاالله له فی الاسلام ( الی ان قال ) ووجد کنزا فاخرج منه الخمس و تصدق به فانزل الله :‌و اعلموا انما غنمتم من شنء فان لله خمسه الایه . »
: « ای علی همانا عبدالمطلب در دوره جاهلیت پنج سنت را وضع نمود که آن را خداوند در اسلام معتبر دانسته و آنها در اسلام جریان دارد ، ( تا این که گفت ) و گنجی یافت و خمس آن را جدا کرد و صدقه داد ، این را خداوند پذیرفت پس آیه نازل شد : و بدانید همانا هر چه غنیمت گرفتید یک پنجم آن مال خدا است ... . » (34)
در این روایت غنیمت به گنج تسری یافته است .
ب : حکیم مؤذن از امام صادق (ع) نقل می کند و می گوید :
قلت له : و اعلموا انما غنمتم من شیء فان لله خمسه و للرسول قال : هی والله الافاده یوما بیوم .
درباره فهم معنای غنیمت از امام صادق (ع) پرسیدم که غنیمت در آیه واعلموا انما غنمتم چیست ، حضرت فرمود این همان بهره و فایده روز به روز است . (35)
در این روایت غنیمت به درآمد روزانه یا ارباح مکاسب تسری یافته است .
ج : در کتاب فقه الرضا (ع) آمده است :
« وقال ـ جل و علا ـ : و اعلموا انما غنمتم من شیء فان لله خمسه و للرسول و لذی القربی ... و کل ما افاده الناس فهو غنیمه لا فرق بین الکنوز لمعادن و الغوص و مالی الفیء الذی لم یختلف فیه و هو ما ادعی فیه الرخصه ، و هو ربح التجاره و غله الضیعه و سائر الفوائد ، من المکاسب و الصناعات و المواریث و غیرها ، لان الجمیع غنیمه و فائده من رزق الله تعالی ... »
« خداوند متعال فرمود :‌و بدانید آن چه از غنیمت نصیب شما شد خمس آن مال خدا ، رسول و ذوی القربی است ... و هر بهره و فایده ای که نصیب مردم می شود ، آن غنیمت است . در این باره فرقی بین گنج ، معادن ، غوص و درآمدی که از راه تجارت و مانند آن عاید می شود ، نیست . همه اینها غنیمت است و فایده از رزق خداوند متعال ... (36)
در این روایت غنیمت به گنج ، معادن ، غوص و ارباح مکاسب تسری داده شد .
د : در روایت علی بن مهزیار از امام جواد (ع) آمده است :
« فاما الغنائم و الفواید فهی واجبه علیهم فی کل عام قال الله ـ تعالی ـ و ا علموا انما غنمتم من شیء فان لله خمسه ... »
« اما در غنائم و فواید بر مردم لازم است که در هر سالی خمس آن را بدهند خداوند متعال فرمود : و اعلموا انما غنمتم من شیء فان لله خمسه . (37)
د راین روایت غنیمت به ارباح مکاسب و تجارت تسری داده شده است .
2 . 2 . روایاتی چند د رجوامع روایی عامه
در میان کتابهای روایی اهل سنت روایاتی چند موجود است که می توان تا حدودی از مجموع آنها برای خمس ارباح مکاسب بهره جست .
ـ روایت وفد عبد القیس :
ازن روایت در کتابهای مهم اهل سنت به مانند صحیح مسلم ، صیحی بخاری ، سنن نسایی و مسند احمد بن حنبل آمده است . (38)
ما مضمون این روایت را در بحث گذشته تحتا عنوان برخی از روایات خمس در منابع اهل سنت ذکر نموده ایم در آن جا توضیح دادیم که مضمون روایت بهخمس در غیر از غنایم جنگی به ویژه به خمس ارباح مکاسب اشاره آن بحث را در این تکرار نمی کنیم .
ـ نوشته پیامبر (ص) برای عمروبن حزم :
پیامبر (ص) هنگامی که عمروبن حزم را به یمن روانه نمود دستور داد تا منشوری را بنویسند در این نوشته آمده است : « ... و ان یاخذ من المغانم خمس الله ... »
در مغانم و فواید خمس آن اخذ گردد (39)
این خمس ، خمس ارباح مکاسب است ، نه خمس غنیمت جنگی ، چون که همان گونه که در ذیل روایت وفد عبدالقیس گفته شد جنگ و جهاد باید به دستور پیامبر و یا نمایندگان پیامبر (ص) و یا حکومت اسلامی باشد و گرنه مشروعیت ندارد و خمس آن نیز مشروع نیست چنین نیست که هر فردی و یا هر گروهی با دیگران به جنگند و اموال آنان را غارت کنند و یک پنجم آن را هم خمس بدهند وهمه آن حلال و مشروع باشد نه این گونه نیست جهاد در اسلام شرایطی دارد ، از جمله آن به دستور حاکم اسلامی است بنابراین خمس در مغانم شامل خمس ارباح مکاسب می گردد .
نامه پیامبر ( ص ) در این نامه متذکر می شود : « ان یدفعوا الصدقه و الخمس الی رسولیه » خمس و صدقه را به فرستادگانش تحویل دهید (40)
این خمس هم در مورد غنیمت جنگی نیست به همان دلیل گذشته .
دیگر نمونه ها و دستورهای مشابه که رسول خدا (ص) د رنامه های خود به دیگر رؤسای قبایل نوشت همه اینها بر این مدعی دلالت دارد .
ما به جهت اختصار از ذکر یکایک آن خودداری می نماییم (41)
ـ باز د رکتاب کنزالعمال آمده است که پیامبر (ص) فرمود :
ان لکم بطون الارض و سهولها و تلاع الاودیه و ظهورها علی ان ترمو انباتها و تشربوا مائها علی ان تؤدو الخمس .
بطون زمین ، دشته ا،اعماق دره ها و بیرون آن همه د راختیار شماست که از گیاهان استفاده کنید و آب آن را بنوشید و در برابر آن خمس آن را ادا کنید (42)
3 . 2 . روایتی چند در جوامع روایی شیعه
در متون روایی شیعه روایات زیادی درباره خمس ارباح مکاسب وارد شده است که از مجموع این روایات ، فرد متتبع دریافت می کند که خمس در مورد ارباح مکاسب از احکام اسلامی است و باید آن را پرداخت نمود . اینک چند نمونه ای این روایات :
ـ روایت عیس بن مستفاد :
ـ ان رسول الله (ص) قال لابی ذر و سلمان و القمداد و ... اخراج الخمس من کل ما یملکه احد من الناس ...
پیامبر (ص) به ابوذر ، سلمان و مقداد فرمود : و خمس مال را از تمامی ما یملک بپردازید . (43)
ـ روایت حکیم مؤذن :
امام صادق (ع) فرمود :‌که در آیة « و اعلموا انما غنمتم »
مراد از غنیمت فواید و در آمدهای روزانه نیز هست . (44)
ـ روایت موثقه سماعه :
از امام هشتم (ع) نقل می کند و می گوید از آن حضرت (ع) پرسیدم که در چه مواردی بایدخمس پرداخت کرد ، حضرت فرمود هر چه که بهره و درآمد مردم باشد . (45)
ـ روایت صحیحه علی بن مهزیار :
از امام نهم (ع) نقل می کند که آن حضرت فرمود که در ارباح مکاسب و تجارت واجب است خمس آن پرداخت شود . (46)
ـ روایت صحیحه ابان بن صلت :
از امام هادی (ع) روایت نقل می کند که در درآمدهاخمس آن واجب است (47)
---------------------------------------------------------------------------------------------------
پانوشت ها
34 ـ وسایل الشیعه ، ج 6 ، ص 345 کتاب الخمس ،‌ابواب مایجب ، باب 5 خ3
35 ـ فقه الرضا ، ص 293
37 ـ وسایل الشیعه ، ج 6 ،‌ص 349 ، کتاب الخمس ،‌ابواب مایجب باب 8 ، خ 5
38 ـ صحیح مسلم ، ج 1 ،‌ص 35 ، سنن نسایی ، ج 2 ، ص 333 ، مسند احمد بن حنبل ، ج 3 ، ص 318 ، صحیح بخاری ، ج 4 ، ص 205 ، معالم المدستین ، ج 2 ، ص 119
39 ـ سیره ابن هشام ، ج 4 ، صص 265 ـ 266
40 ـ طبقات الکبری ، ابن سعد ، ج 1 ، ص 270
41 ـ سید مرتضی عسکری ، معالم المدرستین ، ج 2 ، صص 119 تا 127
42 ـ کنز لعمال ، کراجکی ، ج 7 ،‌ص 65
43 ـ وسایل الشیعه ، ج 6 ، ص 386 ـ کتاب الخمس ،‌ابواب انفال ، باب 4 ، خ21
44 ـ همان ، ص 381 ، خ 8
45 ـ وسایل الشیعه ، ج 6 ، ص 350 ، کتاب الخمس ابواب ما یجب باب 8 ، خ 6
46 ـ وسایل الشیعه ، ج 6 ، ص 348 ، کتاب الخمس ابواب ما یجب باب 8 ، خ 3
47 ـ همان ، ص 351 ، خ 9 .