اختیار انسان؟

با عرض سلام و تشکر از ارتباط تان با اين مرکز
در اين جا چون سخن از هدايت و ضلالت شده ، در نظر سطحي اين گونه برداشت مي شود که اسباب هدايت و ضلالت به دست خداي متعال است . اوست که طبق تشخيص خود ، هر که را بخواهد ، در مسير هدايت و يا ضلالت قرار مي دهد، در نتيجه ديگر تکليف انسان ها معنايي ندارد، اما در واقع چنين نيست ؛ در واقع رمز كار در تبيين درست حقيقت هدايات و ضلالت و اقسام آن است .
بايد دانست كه هدايت و گمراه كردن الهي بر دو قسم است:
1. ابتدايي.
2. جزايي (پاداشي و كيفري).
هدايت ابتدايي از اوصاف حضرت حق مي‏باشد، امري عمومي و همگاني است و شامل همه بندگان مي شود؛ همان طور كه خداوند مي‏فرمايد:
"ما راه را به او (انسان) نشان داديم، خواه شاكر باشد (و پذيرا گردد) يا ناسپاس!"(1) خدا راه راست و مسير صحيح را به انسان نشان مي‏دهد و به اصطلاح "ارائه طريق" مي‏كند. بر اين اساس وقتي خداوند از روي لطف و مهرباني خود درمقام هدايت همه است ، اضلال ابتدايي (گمراه كردن بي دليل بندگان) نمي‏تواند در حق او صحيح باشد.
منظور از گمراه كردن ابتدايي آن است كه خدا با وضع قوانين بد و باطل و عدم بيان حقيقت و رها كردن آدمي به حال خود، زمينه گمراهي انسان در طول حياتش را فراهم کند. بر اين اساس مي توان دريافت كه يقينا اضلال ابتدايي از جانب خداوند وجود ندارد . خدا انسان را در مسير سعادت راهنمايي كرده و راه خوشبختي و كمال را به او نشان داده و مي دهد(هدايت ابتدايي) .
اما قسم دوم از هدايت و ضلالت هدايت جزايي (پاداشي و كيفري) است. هدايت پاداشي آن است كه بنده بعد از هدايت ابتدايي كه از خداوند دريافت كرد، با حسن اختيار، حق را پذيرفته و به آن عمل كرده و ضمن ايمان به خدا، در مسير بندگي قدم بردارد. در مورد اين شخص خدا هدايتي ويژه با نام "هدايت پاداشي" دارد كه به معناي رساندن به هدف و مقصد نهايي مي‏باشد.
پس در حقيقت بنده با ايمان خود زمينه اين نوع هدايت را با اعمال صالح فراهم مي‏سازد. با اين توضيح منافاتي بين اين نحوه از هدايت الهي و اختيار انسان يافت نمي‏شود. خدا مي‏فرمايد: "كسي كه اهل تقوا و پرهيزگاري باشد و جزاي نيك (الهي) را تصديق كند، ما او را در مسير آساني قرار مي‏دهيم".(2)
در مقابل اضلال كيفري آن است كه انسان بعد از هدايت ابتدايي الهي و فرستادن كتب آسماني و پيامبران و امامان، باز كفر ورزيده و در راه الهي قدم برندارد و به حق رهنمون نشود. در اين صورت با اضلال كيفري الهي از اين شخص سلب توفيق شده و رحمت خاص الهي كه ويژه صالحان است، از او منع مي‏شود و اين دقيقاً معناي "يضلّ من يشاء" مي‏باشد. خدا مي‏فرمايد: "اما آن كس كه بخل ورزد و بي نيازي طلبد و پاداش (نيك) الهي را انكار كند، به زودي او را در مسير دشواري قرار مي‏دهيم". (3)
در حقيقت اين اشخاص با اختيار خود زمينه شقاوت و دوري از عنايت هاي ويژه براي هدايت و رسيدن به مطلوب را براي خود فراهم ساخته‏اند. (4)
در آيات زير دقت کنيد :
"في قلوبهم مرض فزادهم الله مرضا(5)در دل هاي شان مرضى است و خدا بر مرض شان افزود" .
"يضل به کثيرا و يهدي به کثيرا و ما يضل به الا الفاسقين(6)[خدا] بسيارى را با آن گمراه و بسيارى را با آن راهنمايى مى‏كند [ولى] جز نافرمانان را با آن گمراه نمى‏كند" .
"کذالک يضل الله من هو مسرف مرتاب(7)اين گونه خدا هر كه را افراط گر شكاك است، بى راه مى‏گذارد" .
"يضل الله الکافرين(8) ؛ خدا كافران را بى‏راه مى‏گذارد ".
"فلما زاغوا ازاغ الله قلوبهم(9)؛پس چون [از حق] برگشتند ، خدا دل هايشان را برگردانيد و خدا مردم نافرمان را هدايت نمى‏كند " .
در همه آيات فوق اول گمراهي اختياري خود کافران ذکر شده، بعد گمراهي کيفري خداوند يادآوري گرديده . در مورد هدايت نيز همين گونه است . اول هدايت اختياري خود افراد و بعد هدايت پاداشي خداوند ، دقت کنيد:
"يزيد الله الذين اهتدوا هدي(10)؛ خداوند كسانى را كه هدايت‏يافته‏اند، بر هدايت شان مى‏افزايد" .
"و من يؤمن بالله يهد قلبه(11) ؛ كسى كه به خدا بگرود، دلش را به راه آورد" .
"يا ايها الذين آمنوا اتقوا الله و آمنوا برسوله يؤتکم کفلين من رحمته و يجعل لکم نورا تمشون به؛(12)اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! از خدا پروا داريد و به پيامبر او بگرويد تا از رحمت‏ خويش شما را دو بهره عطا كند و براى شما نورى قرار دهد كه به [بركت] آن راه سپريد" .
"يثبت الله الذين امنوا بالقول الثابت(13)؛خدا كسانى را كه ايمان آورده‏اند در زندگى دنيا و در آخرت با سخن استوار ثابت مى‏گرداند" .
بنا بر اين خدا خواسته همه انسان ها به اختيار خود ايمان بياورند و همه را به راه ايمان هدايت کرده است . آنان که راه گمراهي پيش بگيرند ، عنايات خود را از آنان دريغ مي دارد . آنان به کفر بيش تر فرو مي روند . گمراه کردن، دريغ داشتن هدايت پاداشي و گمراه کردن کيفري و نتيجه سرپيچي از فرمان خداست، اما آنان که به دعوت خدا لبيک بگويند، به عنايات خدا نايل شده و بر ايمان شان افزوده گرديده و هدايت پاداشي دريافت خواهند داشت.
بعضي از مفسران در توضيح اين موضوع گفته‏اند: هميشه اعمال و كردار انسان، نتايج و ثمرات و بازتات خاصي دارد، از جمله اين كه اگر عمل نيك باشد، نتيجه آن، روشن بيني و توفيق و هدايت بيش تر به سوي خدا و انجام اعمال بهتر است. اگر دنبال زشتي‏ها برود، تاريكي و تيرگي قلبش افزون مي‏گردد و به سوي گناه بيش تر سوق داده مي‏شود و گاه به سرحد انكار خدا مي‏رسد ؛ بنابراين انتخاب راه خوب يا بد، از اول در اختيار ما است.
هدايت الهي قراردادن راه سعادت و خوشبختي و كمال در مسير كساني است كه به دنبال هدايت‏اند . ضلالت، بستن زمينه توفيقات و منع از هدايت هاي خاص و همچنين جلوگيري نكردن از راه گمراهي و باز بودن آن از طرف خداوند، براي كساني كه به دنبال ضلالت‏اند . چون هر چه در ملك الهي جريان دارد، به اراده خداوند است، پس ضلالت و هدايت كساني كه راه هدايت و ضلالت را انتخاب نموده‏اند، به اراده خداوند تحقق مي‏يابد.

پي‏نوشت‏ها:
1. انسان(76) آيه 3.
2. ليل، (92) 5 و 7.
3.همان، 8 و 10.
4. آيه الله جواي آملي، تفسير تسنيم ، ج‏2، ص 520.
5. بقره(2)،آيه 10.
6.همان،آيه26.
7. غافر(40)،آيه34.
8. همان،آيه 74.
9. صف(61)،آيه 5.
10. مريم(19)،آيه76.
11. تغابن(64)،آيه11.
12. حديد(57)،آيه28.
13. ابراهيم(14)،آيه 27.