عالم برزخ

پرسش 1:
عالم برزخ شرح : عالم برزخ در آيات و روايات آن گونه كه بنده فهميده ام يعني صورت اعمال و رفتار ما بر اساس اختيار و اراده اي كه در دنيا انتخاب مي كنيم . 1- وضعيت كساني كه به محض تولد و يا در سنين كودكي از دنيا مي روند و اعمالي را مرتكب نشده اند در عالم برزخ و قيامت چگونه است ؟

پاسخ:
با سلام و تشکر به خاطر ارتباط تان با اين مرکز.
اصولا برزخ عالمي با حقايق و ويژگي هاي خاص خود است ، اما شكل و ماهيت و كيفيت اين عالم براي هر فرد تابع اعمال و رفتارها و كنش هاي اختياري او در دنيا است ؛ بر اين اساس در مورد پرسش شما بايد گفت :
آيات قرآن در اين موضوع به طور کاملاً روشن و آشکار چيزي بيان نکرده است. تنها در سوره نساء آيه 98 اشاره به مردان و زنان و کودکان مستضعف(استضعاف فكري) شده که در مورد آن ها اميد و عفو و رحمت خداوند مي‌رود. مستضعفان، افراد غير مؤمن هستند که امکان راه‌يابي به ايمان و اسلام براي شان وجود نداشته است.
اما با استفاده از روايات مي‌توان گفت: كودكان چون تكليفي برعهده آنان نيست، گناهي براي آنان ثبت نمي‏شود، در نتيجه عقوبت و مجازات نمي‏شوند. حال اگر از خانواده‏اي مسلمان باشند، احتمالا به دنبال پدر و مادر و خويشان به بهشت خواهند رفت . (چون به نوعي نتيجه اعمال نيك والدين مومن خود به حساب آمده، در عين حال الحاق ايشان به پدر و مادر از بهترين نعمت هاي خداوند به والدين مومن است). اما اگر وابسته به كفار و ظالمان باشند، مسلّم است كه عذاب نخواهند شد.
حال اين كه چگونه با آن ها برخورد مي شود، برخي گفته‏اند در جايي بين بهشت و دوزخ هستند . شايد مشمول عفو و رحمت الهي شده و داخل بهشت شوند ؛ در روايات هم نظرات متفاوتي در خصوص ايشان آمده که نياز به بررسي دقيق روايي و محتوايي دارد ؛ اما در پاره اي از اين روايات اشاره شده که نوعي آزمون و امتحان از ايشان در برزخ به عمل مي آيد تا تعيين کننده جايگاه آن ها در قيامت باشد. (1)
در كتاب شريف كافي هم رواياتي درباره اطفال و مجانين آمده، در بعضي آمده است: "اطفال مؤمنان و كفار ملحق به پدران خويش خواهند شد" در برخي آمده است كه " علم آن را به خدا واگذاريد" يعني درباره آن سؤال نكنيد؛ خدا بهتر مي‏داند با آن ها چكار كند".(2)در برخي روايات درباره اطفال شيعيان آمده كه در عالم برزخ فاطمه زهرا(س) آنان را تربيت مي‏كند. نظير همين مطلب در مورد حضرت ابراهيم عليه السلام و همسرش ساره بيان شده است .(3)
وضعيت آخرتي كودكان به هر شکل و صورتي باشد، با قواعد کلي عقل و عدالت و حکمت خداوند در تضاد و تنافي نخواهد بود . به مقتضاي حکمت و رحمت و عدل الهي با ايشان برخورد خواهد شد . بنا بر اين که رحمت بي کران الهي شامل حال شان گردد ، هم مساله اي بر خلاف حکمت و اهداف آفرينش رخ نداده ، زيرا خداوند رحمت بر بندگان را بر خود تکليف دانسته ، به هر شکل ممکن آن را شامل حال بندگان خود مي نمايد.بهشت و نعمت هاي بيکران آن معادل و مقابل اعمال ما نيستند، بلکه لطف بي دريغ خداوند در برابر اعمال ناقص ما به حساب مي آيد .
رحمت الهي است که به شکل هاي گوناگون شامل حال انسان ها مي شود ، چه کودک و چه بزرگ ،نه تلاش آن ها ؛ پس چه اشکالي دارد خداوند برخي از بندگانش را که فرصت تلاش در دنيا نداشتند ، بدون آزمون يا با آزمون هايي خاص در برزخ مشمول رحمت بي انتهايش نمايد؟

پي‌نوشت‌ها:
1. بحار الأنوار، ج 5، ص 297-288، باب 13، الأطفال و من لم يتم عليهم الحجه في الدنيا؛
امالي صدوق، ص 269 تا 271 ؛
بحار الأنوار، ج 6، ص 229.
2. كليني، كافي، ج 3، ص 248.
3. بحارالانوار، ج 5، ص 289 ؛ تفسير قمي، ج 2، ص 332.

پرسش 2:
وضعيت كساني كه دچار عقب افتادگي هاي ذهني هستند در عالم برزخ چگونه است ؟
پاسخ:
آنچه كه در آيات و روايات به طور صريح مطرح گشته است، در باب كسانى است كه يا در راه كفر و ضلالت قدم برداشته‏ و يا در راه ايمان و عقايد درست حركت كرده‏اند. افراد اين دو گروه با ورود به برزخ مورد آزمون قرار مى‏گيرند . مرحله به مرحله تا رسيدن به جايگاه اصلى خويش كه دوزخ و بهشت است. پيش مى‏روند. اما آنانى كه در حيات دنيوى در حال استضعاف فكرى بوده و از رشد لازم و مطلوب فكرى برخوردار نبوده و در نتيجه، نه به سوى ايمان و عقايد حق راه يافته‏اند و نه به سوى كفر و ضلالت، در برزخ و قبر نيز مورد سؤال قرار نگرفته و وضعيت شان تا بروز و ظهور قيامت نامشخص است.
شايد بتوان گفت كه اينان به لحاظ محفوظ بودن فطرت اوليه و اصلى‏شان از انحراف كامل و ضايع نشدن استعداد فطرى در وجودشان و به مقتضاى هدايتى كه در فطرت نهفته است، بعد از مرگ و يا قرار گرفتن در نظام برزخى در مسير خاصى كه مسير كمال است مى‏افتند و به سوى لقاء رب هدايت مى‏شوند . اگر فطرت آنان محفوظ نبوده و استعدادها ضايع باشد، به سوى عذاب مى‏روند.
اما در عين حال بايد به دو نكته توجه داشت:
1- براساس آيات و روايات، مستضعفين داراى طبقات هستند، يعنى، مستضعف انواعى دارد ،مثل طبقه‏اى از اهل ايمان كه به ظاهر ايمان داشته ، ولى در تعميق و ريشه كردن آن از نظر تحقيق و عمل كوشش نكرده‏اند يا مثل طبقه‏اى از اصل اسلام، يا طبقه‏اى از مذاهب ديگر كه از استضحاف برخوردار بوده و در طريقه خود سير مى‏كرده‏اند، ولى هيچ‏گونه احتمال نمى‏داده‏اند كه حق و حقيقت چيز ديگرى باشد . مفهوم اختلاف عقيدتى بر ايشان مطرح نبوده است . از سادگى به خصوصى برخوردار بوده‏اند يا مثل ديوانه‏ها يا بچه‏ها.
2- بنا بر آنچه از متون اسلامى استفاده مى‏شود، امر مستضعفين فكرى موكول به مشيت حضرت حق بوده و يا در طريق بهشت مى‏افتند يا در طريق جهنم. پيداست كه مشيت حق در خصوص طبقات مختلف مستضعفان و افراد هر طبقه‏اى يكسان نبوده ، در مورد هر فردى از هر طبقه‏اى حساب شده خواهد بود. بر اين اساس مى‏توان گفت كه هر فردى كه جذب او به سوى حضرت حق در مجموع، غالب بر فرار و دورى و عناد وى باشد ، بعد از گذشتن از عوالم و ديدن عذاب‏ها و سختى‏ها و احياناً آتش‏ها، به جوار حق يعنى به بهشت راه مى‏يابد . اگر جانب فرار و عناد غالب بود، به سوى جهنم، جهنم‏ها كشيده خواهد شد.
به بيان ديگر، هر فردى از مستضعفان براساس خصوصيات خاصى كه دارد و بالاخره در اكتساب آن ها خود او نقش داشته است يا در مسيرى كه به بهشت منتهى مى‏شود ، قرار مى‏گيرد و يا در مسيرى كه به جهنم منتهى مى‏گردد خواهد افتاد . مشخص بودن مسير با ورود به برزخ شروع مى‏گردد. اما نه خود او و نه كس ديگرى مى‏تواند بفهمد كه او در كدام مسير است و كار او به كجا خواهد كشيد ؛نه در دنيا و نه در برزخ و نه در اول حشر معلوم خواهد شد كه جريان امر وى چگونه خواهد بود تا جايى كه وضع او به مرور و با پيش آمدن عوالم معلوم گردد و تا جايى كه مشمول غفران حق باشد و يا مشمول عذاب او.(1)
در روايات هم نظرات متفاوتي در خصوص ايشان آمده که نياز به بررسي دقيق روايي و محتوايي دارد ؛ اما در پاره اي از روايات اشاره شده که نوعي آزمون و امتحان از ايشان در برزخ به عمل مي آيد تا تعيين کننده جايگاه آن ها در قيامت باشد. به يكي از اين روايات اشاره مي كنيم كه در آن از نوعي آزمون براي اين گونه افراد صحبت به ميان آمده است كه اگر در آزمون موفق گردند ،اهل نجات خواهند بود و اگر راه ضلالت را برگزينند ،از نجات محروم خواهند ماند.
در كتاب بحارالانوار از كتاب شريف خصال شيخ صدوق روايتي نقل شده كه : امام باقر عليه السلام فرمود:
هنگامي كه روز قيامت برپا شود، خداي متعال بر چند گروه از خلق احتجاج مي كند و آن ها را به آزمايش مي كشد :
كودك ( كه در كودكي مرده )، كسي كه در بين زمان انبيا مرده ( پيام انبيا به آن ها نرسيده است ) ، كسي كه پيامبر را درك كرده ( پيام پيامبر به او رسيده ) ولي صاحب عقل نبوده است ( عقب مانده ذهني ) ، ابله ( كسي كه خير و شر خود را نتواند تشخيص دهد و داراي حماقت است ) ، ديوانه كه از عقل بي بهره است . كسي كه شنواي حق نبوده و نيز كسي كه گوياي حق نيست و از بيان حق و رسيدن به حق عاجز است ، پس پيامبري را به سوي آنان مي فرستد . آتشي را در برابر آن ها برپا مي دارد ، پيامبر شان به آن ها مي گويد كه خداي تان فرموده است كه در اين آتش وارد شويد، پس هر كس كه وارد شود ، به خاطر اطاعت از امر خداي متعال ، آتش براي او سرد و سلام مي شود . هر كس نافرماني كند، به آتش جهنم افكنده مي شود.(2)

پى‏نوشت‏ ها:
1. معاد يا بازگشت به سوى خدا، استاد محمد شجاعى، شركت سهامى انتشار، تهران، چاپ اول، پاييز 1362 ش، ج 1، ص 413- 713.
2. بحار الانوار ج 5 ، ص 289 -290 .

پرسش 3:
آيا سكرات مرگ و عالم برزخ و سوال و جواب براي تمامي افراد نوع بشر (بي دين - مسيحي و مسلمان و ... ) يكسان است و يا اينكه بر حسب گرايش ديني انسان ها با هم فرق مي كند ؟

پاسخ:
انسان‌ها به دو گروه‌اند، برخي مومن و برخي کافر .
مومنان بعد از مرگ وارد برزخ مي شوند . در آن جا با آسايش، رحمت، نعمت به انتظار روز رستاخيز عمومي به سر مي برند، ولي آن هايي که کافرند، يعني به خدا و يا پيامبر آخرالزمان حضرت محمد (ص) ايمان ندارند ، در عالم برزخ گرفتار رنج و عذاب و مشقت‌اند، بنابراين گر چه هر دو گروه در عالم برزخ مي‌روند، ولي يکي در بهشت برزخي و برخي در دوزخ برزخي، همان طور که در قيامت عده اي به بهشت جاودان مي‌روند، و عده اي وارد جهنم مي‌شوند. (1)
در روايات آمده که مومن بعد از مرگ به وادي السلام نجف منتقل مي شود . کافر به محلي به نام برهوت : «لو کشف لکم لرايتم ارواح المومنين في هذا الظهر، حلقا يتزاورون و يتحدثون، ان في هذا الظهر روح کل مومن، و بوادي برهوت نسمه کل کافر؛ (2) اگر حجاب برزخي کنار رود و آن جهان بر شما نمايان گردد، ارواح مومنان را در پشت شهر نجف خواهيد ديد که حلقه وار گرد هم آمده، با هم ديدار مي کنند و سخن مي گويند. روح هر مومني در اين جاست و ارواح کفار در وادي برهوت».
طبق اين گونه آموزه ها معلوم مي شود که برزخ مومن و کافر ، متفاوت از هم‌اند . يکي در رحمت و نعمت و ديگري در رنج و عذاب تا بر پايي روز قيامت به سر مي‌برد.
سكرات موت نيز به همين گونه است و مرگ مومن و كافر يكسان نيست.
سوالات برزخي كه يك سري از آن ها عمومي مي باشد ، از همه پرسيده مي شود مانند اينكه خدايت كيست و پيامبرت كيست؟ سوال از اصل ايمان است، ولي سوالات جزئي كه از عملكرد هر شخص در دنيا پرسيده مي شود، بستگي به عملكرد او متفاوت است.

پي‌نوشت‌ها:
1. آموزش کلام اسلامي، ج 2، ص 246.
2. بحار الانوار، ج 6، ص 243.