پرسش:
واژه الله از کجا قبل از اسلام در ميان اعراب رواج یافته بود؟ آیا بت لات برگرفته از آن بوده است؟
پاسخ:
مقدمه:
گرچه نمی‌توان در مورد اینکه اعراب از چه تاریخی با واژه «الله» آشنا شدند سخن قطعی گفت اما بر اساس برخی از شواهد این واژه قبل از اسلام به‌عنوان، نام خالق هستی در بین اعراب شهرت داشته است. اعتقاد آن‌ها به «الله» سبب شده بود که نام سه بت اصلی اعراب جاهلی نیز از این نام مبارک اخذشده بود.
متن:
مردم عرب به‌خصوص قریش «الله» را خدای بزرگ و خالق آسمان و زمین و مدبر عالم و فرستنده باران می¬دانستند و هنگام بردن نام او می¬گفتند: «بسمک اللهم» یعنی به نام تو ای خدا که در اسلام به‌جای آن «بسم‌الله الرحمن الرحیم» آمد. درعین‌حال قریش بت‌هایی داشتند که آن‌ها را مظاهر خدای واقعی می¬دانستند؛ و به این بهانه که دسترسی به «الله» نداشتند، بت‌ها را پرستش می¬کردند و از آن‌ها یاری می¬جستند و می-گفتند: «اینکه ما بت‌ها را می¬پرستیم به خاطر این است که این‌ها ما را به خدای واقعی نزدیک می‌کنند»(1) ازاین‌رو، این کلمه مبارکه در استعمالات مردم قبل از اسلام نیز کاربرد داشته است.
به‌عنوان نمونه لبید شاعر عصر جاهلى مىگوید: «الا کلّ شىء ما خلا الله باطل» هر چیز به‌جز «الله» باطل است.(2)
وقتی از مشرکین نام خالق زمین و آسمان پرسیده می‌شد آن‌ها نام «الله» را ذکر می‌کردند.(3)
درعین‌حال اعراب جاهلی به سه بت لات و منات و عزی بسیار عقیده داشتند. آن‌ها به این بت‌های سه‌گانه تا آن اندازه اهمیت می‌دادند که به هنگام طواف اطراف خانه خدا مى¬گفتند: وَ اللاّتِ وَ الْعُزّى، وَ مَناة الثّالِثَة الاُخْرى، فَاِنَّهُنَّ الْغَرانِیْقُ الْعُلى، وَ اِنَّ شَفاعَتَهُنَّ لَتُرْتَجى: «لات، عزى و منات، پرندگان زیباى بلند مقامى هستند که از آن‌ها امید شفاعت می‌رود»! و آن‌ها را دختران خدا مى¬پنداشتند (ظاهر این است که آن‌ها را تمثال فرشتگانى مى¬پنداشتند که آن‌ها را دختران خدا می‌خواندند. (4) مشرکین نام‌گذاری این بت ها را از اسماء خداوند گرفته بودند، منتها با علامت «تأنیث»! تا بیانگر اعتقاد فوق باشد، به‌این‌ترتیب که «اللات» را از نام «الله»گرفته بودند و «العزى» از صفت «العزیز» است و «منات» از «مَنَى «الله» الشَّىءَ» به معنى تقدیر چیزى از ناحیه خدا گرفته‌شده است. (5)
نتیجه‌گیری:
نام «الله» قبل از اسلام در بین اعراب شهرت داشته است و این کلمه را اسم خاص خالق آسمان و زمین می‌دانستند. علاوه بر این اعراب نام سه بت لات عزی و منات را از اسماء و صفات خداوند اتخاذ کرده بودند، ازجمله الله را از اللات اقتباس کرده بودند.
*برای مطالعه بیشتر درزمینهٔ فرهنگ بت‌پرستی در بین اعراب جاهلی به ترجمه کتاب الاصنام نوشته هشام بن محمد کلبی مراجعه کنید.
کلیدواژه:
«الله»، بت، لات، عزی، منات.
پی‌نوشت‌ها:
1. سوره زمر، آیه سوم:«أَلا لِلَّهِ الدِّینُ الْخالِصُ وَ الَّذینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ ما نَعْبُدُهُمْ إِلاَّ لِیُقَرِّبُونا إِلَى الله زُلْفى إِنَّ الله یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فی ما هُمْ فیهِ یَخْتَلِفُونَ إِنَّ الله لا یَهْدی مَنْ هُوَ کاذِبٌ کَفَّار»؛ آگاه باش که دین خالص از آن خداست و آنان که غیر از خداوند، دیگرى را به خدایى گرفتند، گفتند: بتان را ازآن‌رو مىپرستیم تا وسیله نزدیکى ما به خداى یکتا شوند؛ و خدا در آنچه اختلاف مىکنند میانشان حکم خواهد کرد. خدا آن را که دروغ‌گو و ناسپاس باشد هدایت نمىکند.
2. بلاذرى، يحيى بن جابر (م 279)، جمل من انساب الأشراف، تحقيق: احمد بن سهيل زكار و رياض زركلى، بيروت، دار الفكر، چاپ اول، 1417 ق، ج 1، ص 227.
3. لقمان،آیه 25. «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لَیقُولُنَّ الله»؛ به همین مضمون آیات دیگری نیز دلالت دارد: هنگامی‌که از مشرکان درباره آفریننده آسمان‌ها و زمین سؤال می‌شد می¬گفتند خدا است مانند عنکبوت، آیه 61؛ زمر، آیه 38؛ زخرف، آیه 9.
4. كلبى، ابو المنذر هشام بن محمد (م 204)، الأصنام (تنكيس الأصنام)، تحقيق احمد زكى باشا، القاهرة، افست تهران (همراه با ترجمه)، نشر نو، چ دوم، 1364 ش، ص 115.
5. القيسي، مكي بن أبي طالب، الهدايه الي بلوغ النهايه، امارات، جامعة الشارقه. کلية الدراسات العليا و البحث العلمي، 1429 هـ، ج 11، ص 7157. «وذلك أن المشركين أخذوا اسم الباري وهو الله، وزادوا فيه التأنيث وسموا به أصنامهم فقالوا اللات، وكذلك أخذوا العزى من العزيز وأخذوا منات من: منى الله الشيء: إذا قدره، وزعموا أنها بنات الله تعالى الله.»
