مسیر

پرسش: مسیر
شرح : • مسیر تعالی انسان , آیا به صورت یک نمودار یا گراف قابل ترسیم است؟ و هر کس می تواند جایگاه خود را به طور نسبی یا دقیق پیدا کند؟ یا دچار سرگردانی می شود؟. کمک دیگران اعم از زنده و غیر زنده –خداوند, خود انسان, دیگر افراد انسان و طبیعت و ...- کجا خواهد بود؟
پاسخ: با سلام و سپاس از ارتباط تان با مركز ملی پاسخگویی به سوالات دینی

الف- تعالي انسان همان «كمال » انسان است . و « كمال » انسان همان گونه كه در پاسخ پرسش پيش گفته شده: تنها در رسيدن به حق تعالي تحقق مي يابد . هر كس در حركت و سير كمالي به حق تعالي رسيد ،كمال دارد.
پس مسير تعالي انسان يعني حركت از بُعد حيوانيت تا رسيدن به حق تعالي ، حركت از صفر تا بي نهايت . با اين نگاه ، ترسيم نمودار اجمالي و كلي و فلسفي آن،امكان دارد اما ترسيم نمودار جزئي آن با ذكر همه فرايندهايش به طور مشخص و شناسنامه دار امكان پذير نيست .چه آن كه از يك سو انسان به دليل محدود بودنش نمي تواند بر مقصد نامحدود احاطه داشته باشد تا نمودار جزئي آن را ترسيم كند، و از سويي ديگر راه هايي كه به صراط مستقيم و رضوان الهي - كه اوج تعالي انسان است - منتهي مي شود در حد بي نهايت است. زيرا «سبيل» منتهي به خدا، به عدد انفاس بشر است. زيرا طي كردن صراط مستقيم و نايل شدن به كمال، شايستۀ انسان نيازمند علم و معرفت، ايمان، بصيرت، اخلاص، صداقت، صبر، تسليم، توكل و رضا به قضا و قدر الهي است. و هر يك از اين امور داراي مراتب است. و بهره مندي هر انسان از اين فضايل به قدر ظرفيت و سعه وجودي و تلاش و جهاد دروني و بيروني اوست. چنان كه قرآن كريم مي فرمايد : وَ أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعى‏ (1) و اين كه براي انسان بهره اي جز (به اندازه) سعي و تلاش او نيست . روشن است كه معرفت و ايمان و بصيرت و ساير فضايل و ميزان تلاش و جهاد هر انساني مخصوص خودش و متفاوت با ديگري است . گويا به همين دليل و با اين نگاه است كه قرآن كريم از راه خدا (يعني سبيل الله ) گاهي تعبير به جمع ( يعني سُبُلُ الله ) كرده و فرموده است « وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا » (2) و آنان كه در راه ما با ( خلوص نيت ) جهاد كنند ، قطعا به راه هاي خود ، هدايت شان خواهيم كرد . بنا براين ترسيم نمودار جزئي و فرموله كردن مسير تعالي انسان نا ممكن است . اگر چه تصوير و ترسيم نمودار مبدأ و مقصد حركت و برخي ويژگي هاي كلي آن ممكن مي باشد .
البته از این موضوع نباید غافل شد که منازل السائرین و امثال آن بیانگر میزان فرایند معرفت خواجه و روش و سلوک وی برای رسیدن به مقام توحید است . در حالی که همه عرفا چنین سلوک و روشی ندارند. و جناب خواجه با بیان منازل مبدأ و مقصد حركت و برخي ويژگي هاي كلي آن را نموداری کرده و به تصوير و ترسيم کشیده است.
ب- در قسمتي ديگر از پرسش خود نوشته اي « هر کس می تواند جایگاه خود را به طور نسبی یا دقیق پیدا کند؟ یا دچار سرگردانی می شود؟» اگر منظورتان از جمله ذكر شده اين است كه آيا هر انساني مي تواند از راه كسب فضايل ياد شده (معرفت ، ايمان ، بصيرت ، اخلاص ، صداقت ،صبر ، تسليم ، توكل و رضا به قضا و قدر الهي) به ظرفيت وجودي خويش توسعه دهد و صاحب عرفان الهي و نفوس رحماني و بصيرت ملكوتي گردد، پاسخ مثبت است.قرآن كريم در آيات زيادي اين حقيقت را به گونه هاي مختلف بيان كرده است. به چند آيه اشاره مي كنيم . ْ
«أَنِّي لا أُضِيعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى»؛‏ (3) همانا من عمل هيچ عمل كننده اي از شما را ، خواه مرد باشد يا زن ، ضايع نخواهم كرد .
-«وَ لِكُلٍّ دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا »؛(4) براي هر ( فرد يا گروهي ) درجات و مراتبي است .
در آيه ديگر درجات را با ايمان و عمل صالح پيوند زده و فرموده است . «وَ مَنْ يَأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصَّالِحاتِ فَأُولئِكَ لَهُمُ الدَّرَجاتُ الْعُلى»؛‏(5) و هر كس با ايمان نزد خدا آيد ، و عمل صالح انجام داده باشد ، از درجات عالي بر خوردار خواهد شد .
-«اَمَّا مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَلَهُ جَزاءً الْحُسْنى‏»؛ (6) و اما كسي كه ايمان آورد و عمل صالح انجام دهد ، پاداشي نيكو تر خواهد داشت .
-«مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً»؛ (7)هر كس كار شايسته اي انجام دهد ، خواه مرد باشد يا زن ، در حالي كه مؤمن است ، او را به حيات و زندگاني پاك زنده مي داريم ، و پاداش آنان را به بهترين اعمالي كه انجام مي دادند ، خواهيم داد .
چنان كه ملاحظه مي كنيد در همه آيات ذكر شده به همه انسان هاي با ايمان بدون تفاوت جنسيت ، به شرط انجام عمل صالح ، وعده رسيدن به درجات عالي داده شده، منتهي هر كسي به ميزان جهاد دروني و بيروني اش . و اگر منظور دیگری دارید در نامه بعدی ذکر کنید تا توضیح داده شود.
ج - در قسمت ديگري از پرسش نوشته اي : کمک دیگران اعم از زنده و غیر زنده -خداوند, خود انسان, دیگر افراد انسان و طبیعت و ...- کجا خواهد بود؟
انسان هر گامي كه در راه خدا بر مي دارد مورد حمايت خدا و دستگاه آفرينش از فرشتگان مجرد تا عالم طبيعت قرار مي گيرد . بر اساس آموزه هاي اسلامي، انسان اگر يك وجب به سوي خدا برود خداوند يك ذراع به او نزديك مي گردد. (إن اقترب إلىّ شبرا تقرّبت إليه ذراعا )(8) و اگر يك قدم خالصانه به سوي خدا بر دارد، خدا ده گام به سوي بنده اش بر مي دارد . (9) يعني به بنده اش كمك مي كند و موانع را از جلوي راه تكامل وي بر مي دارد تا ده برابر عمل انجام و بلكه بيشتر به خدا نزديك شده باشد. چنان كه در آيه 37 سوره سبا مي فرمايد : اموال و فرزندان تان هر گز نمي تواند شما را نزد ما مقرب و محبوب سازد ، جز كساني كه ايمان بياورند و عمل صالحي انجام دهند كه براي آنان پاداشي بيشتر و زياد تر از كارهايي كه انجام داده اند، مي باشد ، و آن ها در غرفه هايي در نهايت امنيت به سر خواهند برد . و يا در آيه 69 عنكبوت مي فرمايد : و آنان كه در راه ما با ( خلوص نيت ) جهاد كنند ، قطعا به راه هاي خود ، هدايت شان خواهيم كرد. امدادها و هدایت های خداوند جلوه های گوناگون و مختلفی دارد و به تناسب کمیت عمل صالح و میزان معرفت و اخلاص و مقام تسلیم و توکل و رضا و سایر فضایل متفاوت می گردد. چه آن که اصولا هر عبادتی موجب توفیق به عبادت دیگر می گردد. از جمله آن جلوه ها امور زیر را می توان ذکر کرد : تقویت اراده و قدرت تصمیم گیری در مسیر حرکت، صبر و بردباری در برابر دشمنان درونی و بیرونی و در بحران سختی ها و مشکلات ،تنویر فکر و تقویت علم و ایمان ،بصیرت ، توکل و محبت خدا در دل ، غفلت زدایی و رفع موانع مادی و معنوی و فراهم ساختن مقدمات و اسباب و وسایل پیشرفت و کمال ،
توضیح: در مسیر پیروزی و کمال همیشه پرتگاهها و بیراهه هائی وجود دارد که اگر آن ها را به خوبی نبیند و نشناسد و پرهیز نکند چنان سقوط می کند که اثری از او باقی نمی ماند در این راه مهم ترین مسئله ، شناخت حق و باطل ، نیک و بد ، دوست و دشمن، مفید و مضر و شناخت عوامل سعادت و بدبختی است. مشکل اساسی در بسیاری از این گونه موارد این است که آدمی گرفتار اشتباه می شود حق را به جای باطل می پندارد و دشمن را به جای دوست یا بعکس . در اینجا دید و درک نیرومند و بصیرت و نورانیت و روشن بینی فوق العاده ای لازم است که این روشن بینی و درک و بصیرت خداوند به انسان با تقوا عنایت می کند . چنان که آیات 29 انفال و 282 بقره ناظر به این حقیقت است (10)

پي نوشت ها :
1.نجم (53) ، آيه 39
2.عنكبوت ( 29) ، آيه 69
3.آل عمران (3) ، آيه 195
4.انعام ( 6) ، آيه 132
5.طه ( 20 ) آيه 75
6.كهف ( 18) ، آيه 88
7.نحل ( 16) ، آيه 97
8.پيام پيامبر ، بهاء الدين خرمشاهي و مسعود انصاري ، ص 274 ، ناشر منفرد
9.ر. ك .الكافي، شيخ كليني ، ج2 ، ص26 ،دار الكتب الاسلاميه ، تهران ، ش 1365
10. ر. ک. تفسیر نمونه ، ج 2، ص 289 و ج7 ، ص 140 تا 144

پرسش: در کل صراط چه مفهومی دارد؟ کمال یعنی؟
پاسخ: الف - مفهوم صراط : در قرآن كريم و در زبان عربي براي « راه» واژه هاي متعددي به صورت مفرد و جمع به كار رفته است (1) اما در ميان همه واژه هاي به معني راه ، تنها واژه اي كه به صورت مفرد به كار رفته و اساسا جمع ندارد و در لغت براي آن جمع وضع نشده ، «صراط» است .
در مفهوم صراط گفته اند « اگر با صفتي و اضافه يا پسوندي به كار نرود ، ملازم با كار خير است . با اين خصوصيت و به اين معنا سي و چند بار در قرآن استعمال شده است . و با صفت و پسوند « مستقيم - عزيز- حميد- و انعمت عليهم » 34 بار توصيف شده و تنها يك بار با واژه « جحيم » آمده است. از جمع معاني آيات مي فهميم كه «صراط» يك راه بيش نيست . راهي كه يا پايانش خير است و مستقيما به رضوان خداي مي رسد و يا راه مستقيمي است كه به سوي دوزخ راهبري مي كند . (2)علامه طباطبايي (ره) مي فرمايد : صراط به معناي طريق و سبيل نزديك به همند . (3) و در مورد مفهوم صراط مستقيم پس از بيان هفت مقدمه، مي فرمايد : صراط مستقيم راهي به سوي خدا است و هر راه ديگري كه خلايق به سوي خدا دارند شعبه اي از آن است . و هر طريقي كه آدمي را به سوي خدا راهنماي مي كند ، بهره اي از صراط مستقيم را دارا است . (4)
بنا براين «صراط» بدون قيد و پسوند به معناي راه خير و خير مطلق است . و صراط مستقيم به معناي راهي است كه به توحيد و رضوان الهي منتهي مي گردد. زيرا راه مستقيم تنها يك راه بيشتر نمي تواند باشد. چنان كه در رياضيات مي خوانيم راه مستقيم يك راه بيشتر نمي تواند باشد. زيرا ميان دو نقطه تنها يك خط مستقيم وجود دارد كه نزديك ترين راه مي باشد . اين راه دو مشخصه و دو بال دارد كه از يكديگر جدا نمي شود . يكي راه علمي و اعتقادي است . چنان كه آيه 161 سوره انعام ناظر به آن است . و ديگري راه عملي و پايبندي به دستورات خدا است . همان گونه كه آيات 61و 62 يس بر اين حقيقت دلالت دارد. از اين رو نويسندگان تفسير نمونه در بيان مفهوم صراط گفته اند : صراط مستقيم همان آئين خدا پرستي و پايبند بودن به دستور ات خدا است. (5)
ب- مفهوم كمال: كمال هر چيز ى آن حال و يا وصفى و يا امرى است كه وقتى موجودى آن را داشته باشد، داراى اثرى مى‏شود غير آن اثرى كه بعد از تماميت دارا باشد، مثلا منضم شدن اجزاى بدن انسانى به يكديگر عبارت است از تماميت انسان، و اما عالِم و يا شجاع و يا عفيف بودنش عبارت است از كمال انسان. (6)بر اين اساس گفته مي شود : كمال كل شئي وصوله الي الانسان و كمال الانسان وصوله الي الحق (7) كمال هر چيزي رسيدن آن به انسان ( و جزئي از وجود انسان شدن ) است . و كمال انسان رسيدن به حق است .
توضيح : در عالم هستي همه موجودات در مسير كمال يعني در مسير آن هدفي كه براي آن خلق شده اند ، حركت مي كند . به بيان ديگر هر موجودي دو نوع سير و حركت كمالي دارد، صوري و ظاهري ، معنوي و باطني. كمال صوري جمادات رسيدن و تبديل شدن به نباتات است ، و كمال معنوي آن، جزء بدن انسان قرار گرفتن و از طريق مأكولات و مشروبات جزئي از اجزاي بدن انسان شدن است. سير كمال صوري نباتات به حيوان منتهي مي شود و كمال معنوي آن جزء بدن انسان قرار گرفتن است. حركت كمال صوري حيوان نيز اين است كه جزء بدن انسان شود و كمال معنوي اش تبديل شدن به صورت انساني است . ولي كمال انسان و انسانيت انسان تنها در رسيدن به حق تعالي تحقق مي يابد . هر كس در حركت و سير كمالي به حق تعالي رسيد ،كمال دارد در غير اين صورت در مرحله حيوانيت با صورت انساني باقي مانده است . (7)
پي نوشت ها :
1.ر.ك ،ترجمه و تحقيق مفردات الفاظ قرآن ، سيد غلامرضا خسروي حسيني ، واژه «صراط»، انتشارات مرتضوي - تهران ، 1375 ش
2.همان
3.الميزان،علامه طباطبایی، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی ، ج 1، ص 44، ناشر دفتر انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ، 1374 ش
4.همان ، ص53
5.تفسير نمونه ، آيت الله مكارم شيرازي ،ج1 ، ص50، ناشر دارالكتب الاسلاميه ، تهران 1371
6.ترجمه الميزان ، ج19 ، ص657
7.ر. ك تفسير المحيط الاعظم ، سيد حيدر آملي ، ج3 ، ص 163، ناشر سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامي - تهران ، سال چاپ 1422 ه ق