اشتی

پاسخ:
با سلام و تشکر به خاطر ارتباط تان با اين مرکز.
استثنائات دروغ
با اين كه دروغ از مهم ترين گناهان است و خطرات زيادى براى هر انسانى از نظر مادى و معنوى، فردى و اجتماعى دارد، ولى باز هم مواردى دارد كه به صورت استثنا در روايات اسلامى و سخنان فقها و علماى اخلاق به پيروى از آن احاديث آمده است.
اين موارد عمدتاً عبارتند از:
1ـ دروغ براى اصلاح ذات البين;
2ـ دروغ براى فريب دادن دشمن در ميدان جنگ;
3ـ در مقام تقيّه;
4ـ براى دفع شرّ ظالمان;
5ـ در تمام مواردى كه جان و ناموس انسان به خطر مى افتد و براى نجات از خطر راهى جز توسل به دروغ نيست.
تمام موارد را مى توان در يك قاعده كلى خلاصه كرد و آن اين كه هدف هاى مهم ترى به خطر بيفتد . براى دفع آن خطرات، توسل به دروغ ضرورت داشته باشد.
تمام اين موارد مشمول قاعده اهم و مهم است . انسان در چنگال جمعى متعصّب و بى منطق و بى رحم گرفتار مى شود . از مذهب او سؤال مى كنند. اگر حقيقت بگويد فوراً خون او را مى ريزند. عقل و شرع در اين جا اجازه مى دهند كه انسان با پاسخ دروغين جان خود را از شرّ آن ها نجات دهد.
نيز در مواردى كه اختلاف شديدى ميان دو نفر بروز كرده و انسان مى تواند با گفتن دروغى (مثلا فلان كس به تو علاقه زياد دارد و بارها در پشت سر ذكر خير شما را مى گفت) صلح و صفا و آشتى ميان آن دو برقرار سازد . هم چنين امثال اين اهداف مهم، نه اين كه انسان به خاطر منافع شخصى و كارهاى جزئى متوسل به دروغ شود، و استثنائات ضرورى را دستاويزى براى توسل به دروغ سازد، و به بهانه استفاده از استثنائات دروغ براى هر موضوع جزئى دروغ بگويد.
در واقع تجويز دروغ در اين موارد مانند حلال بودن خوردن مردار (اكل ميته) در موارد ضروري است كه بايد به مقدار ضرورت و تنها در مواردى كه راهى جز آن نيست اكتفا شود.
دليل استثنائات علاوه بر قاعده عقلى بالا (قاعده اهم و مهم) روايات متعددى است كه منابع مختلف اسلامى از معصومان نقل کرده اند.
در حديث معروفى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «لَيْسَ شَىْءٌ مِمّا حَرَّمَ اللّهُ اِلاّ وَقَدْ اَحَلَّهُ لِمَنِ اضْطُرَّ اِلَيْهِ; هيچ حرامى الهى نيست. مگر اين كه خداوند آن را براى كسى كه مضطر شده است حلال فرموده».(1)
2ـ از حضرت على(عليه السلام) نقل شده است كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) فرمود: «اِحْلِفْ بِاللّهِ كاذِباً وَ نَجِّ اَخاكَ مِنَ القَتْلِ; سوگند دروغ به نام خدا ياد كن و برادرت را از كشته شدن (به ناحق) نجات ده».(2)
3ـ در حديث ديگرى از حضرت(صلى الله عليه وآله) آمده است : «كُلُّ الْكِذْبِ يَكْتُبُ عَلى إبنِ آدَمِ اِلاّ رَجُلٌ كَذَبَ بَيْنَ رَجُلَيْنِ يُصْلِحُ بَيْنَهُما; هر دروغى در نامه عمل انسان نوشته مى شود، مگر كسى كه دروغ ميان دو نفر بگويد تا ميان آن دو صلح برقرار گردد».(3)
4ـ در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) آمده : «اَلْكِذبُ مَذُمُومٌ اِلاّ فِى اَمْرَيْنِ دَفْعُ شَرِّ الْظَّلَمَةِ وَ اِصْلاحُ ذاتِ الْبَيْنِ; دروغ نكوهيده است. مگر در دو چيز: دفع شر ظالمان و اصلاح ذات البين».(4)
5ـ در حديث ديگرى از رسول خدا نقل شده : «كُلُّ الْكِذْبِ مَكْتُوبٌ كِذْباً لا مَحالَةَ اِلاّ اَنْ يَكْذِبُ الرَّجُلُ فِى الْحَرْبِ فَاِنَّ الْحَرْبَ خُدْعَةٌ اَوْ يَكُونُ بَيْنَ رَجُلَيْنِ شَخناءٌ فَيُصْلِحُ بَيْنَهُما اُوْ يُحَدِّثُ اِمْرَأَتَهُ يُرْضِيها;
تمام دروغ ها حتماً دروغ نوشته مى شود، مگر اين كه انسان در جنگ دروغ بگويد، زيرا (يكى از راه هاي پيروزى در) جنگ فريب (دشمن) است، يا ميان دو نفر كينه و عدواتى باشد و او (به وسيله دروغ) ميان آن ها صلح و آشتى برقرار سازد، يا با همسرش سخن مى گويد (كه واقعيت ندارد) به خاطر اين كه او را راضى كند».(5)
منظور از جمله اخير اين نيست كه انسان هر چه بخواهد، به همسرش دروغ بگويد، بلكه ناظر به مواردى است كه همسر انسان توقّعات نابجايى دارد، كه در توان شوهر نمى گنجد. او با وعده دروغين، سر و صداى او را خاموش مى كند. اى بسا با گذشت زمان فراموش مى شود، و درگيرى پيش نخواهد آمد.
اين معنى در مورد توقّعات غير منطقى شوهر نيز صادق است. در بعضى از روايات نيز به آن اشاره شده است.(6)
پي نوشت:
1.بحارالانوار، ج 101، ص 284.
2.وسائل الشيعه، ج 16، ص 134، (حديث 4 باب 12 از كتاب الايمان).
3.المحجة البيضاء، ج 5، ص 245.
4.بحارالانوار، ج 69، ص 263.
5.المحجة البيضاء، ج 5، ص 245.
6.بحارالانوار، ج 69، ص 243.
اخلاق در قرآن آيه الله مکارم شيرازي ج 3 ص 238.