مقدمه:
روز بیستم ماه صفر، روز اربعین شهادت امام حسین علیه‌السلام و بنا بر نقل مشهور بازگشت اهل‌بیت حضرت از شام به کربلا است. شیعیان به حرمت این روز، زیارت اربعین می‌خوانده‌اند و اگر می‌توانستند مانند جابر بر مزار سیدالشهدا علیه‌السلام گِرد آمده و آن امام را زیارت می‌کردند. این زیارت‌نامه را امام صادق علیه‌السلام به «صفوان بن مهران» تعلیم می‌دهد و همین تعلیم، نشانه بزرگ داشت زیارت اربعین توسط معصومان علیهم‌السلام است. در این زیارت‌نامه، اوصاف و خصائص امام حسین علیه‌السلام، مقام و جایگاه ایشان و وصف دشمنان حضرت ذکر شده است. در ادامه به‌صورت خلاصه اعتبار و محتوای این حدیث مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

الف. اعتبار زیارت اربعین

برای پاسخ به سؤال مطرح شده، تحقیق حاضر در دو بخش، ابتدا به سند و منبع و سپس به صورت مختصر به محتوای زیارت‌نامه اربعین می‌پردازد.

1. اعتبار سند

سند حدیث چنین است: «أَخْبَرَنَا جَمَاعَهٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی مُحَمَّدٍ هَارُونَ بْنِ مُوسَى بْنِ أَحْمَدَ التَّلَّعُکْبَرِیِّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ مَعْمَرٍ قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو الْحَسَنِ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعَدَهَ وَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ مِهْرَانَ الْجَمَّالِ».

دو نفر از راویان این حدیث یعنی «محمد بن علی بن معمر» و «علی بن محمد بن مسعده» در کتاب‌های رجالی شیعه ناشناخته هستند به همین جهت بر اساس ارزیابی برنامه نرم‌افزاری «درایه النور»، سند زیارت اربعین متصل ولی به دلیل ناشناخته بودن این دو نفر ضعیف ارزیابی شده است؛ اما لازم به ذکر است که هرچند در کتاب‌های رجالی، توثیقی در مورد «محمد بن علی» وجود ندارد اما «ابو محمد هارون بن موسی بن احمد تَلَّعُکْبَری» که از بزرگان مورد اعتماد شیعه است به وی اعتماد کرده و از او روایت نقل می‌کند؛ پس می‌توان نتیجه گرفت «محمد بن علی» نیز شخص ثقه و مورد اطمینان بوده در غیر این صورت «تلعکبری» از او روایت نقل نمی‌کرده است. از سوی دیگر مرحوم شیخ کلینی نیز در کتاب «الکافی» از او روایت نقل کرده و این نشان می‌دهد که کلینی هم به وی اعتماد داشته است.
در ادامه سند، «محمد بن علی بن معمر» این زیارت‌نامه را از دو راوی یعنی «علی بن محمد بن مسعده» و «حسن بن علی بن فضال» نقل می‌کند؛ هرچند درباره «علی بن محمد» توثیقی وجود ندارد، اما «حسن بن علی» از افراد ثقه و مورد اعتماد است. پس می‌توان گفت سلسله سند زیارت‌نامه اربعین معتبر است.

در پایان به این نکته مهم نیز اشاره می‌شود که تنها راه اعتبار و ارزیابی حدیث، سند نیست بلکه سند یکی از قرائن صدور است و با توجه ملاک‌های دیگری که در صدور این زیارت‌نامه وجود دارد (برفرض ضعف سند) هیچ خدشه‌ای به اعتبار آن وارد نمی‌شود.

2. اعتبار منبع

قدمت و شهرت کتاب‌هایی که این حدیث را نقل کرده‌اند، می‌تواند در تعیین اعتبار یک حدیث مؤثر باشد. منابع متعدد حدیثی شیعه این زیارت را نقل کرده‌اند، برخی از این کتاب‌ها عبارت‌اند از: تهذیب الأحکام، (1) مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، (2) إقبال الأعمال، (3) مزار ابن مشهدی، (4) المزار شهید اول (5) و البلد الأمین و الدرع الحصین. (6)‏ در جمع‌بندی باید گفت به دلیل نقل منابع معتبر و کهن متعدد، از جهت منبع، زیارت اربعین از اعتبار بسیار خوبی برخوردار است.
3. اعتبار متن و محتوای زیارت

بررسی تحلیلی متن و محتوای این زیارت نشان می‌دهد مطلبی که با قرآن یا مبانی اعتقادی شیعه و همچنین روایات پذیرفته شده، تنافی و تناقض داشته باشد، در آن وجود ندارد، بلکه مؤیدات قرآنی و روایی فراوانی در این زیارت وجود دارد؛ بنابراین از جهت متن و محتوا نیز زیارت اربعین را معتبر است.

ب. محتوای زیارت اربعین

قبل از بررسی محتوای زیارت اربعین لازم است متن آن آورده شود.

1. متن زیارت اربعین

«السَّلَامُ‏ عَلَى‏ وَلِیِ‏ اللَّهِ‏ وَ حَبِیبِهِ‏ السَّلَامُ عَلَى خَلِیلِ اللَّهِ وَ نَجِیبِهِ السَّلَامُ عَلَى صَفِیِّ اللَّهِ وَ ابْنِ صَفِیِّهِ السَّلَامُ عَلَى الْحُسَیْنِ الْمَظْلُومِ الشَّهِیدِ السَّلَامُ عَلَى أَسِیرِ الْکُرُبَاتِ وَ قَتِیلِ الْعَبَرَاتِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَشْهَدُ أَنَّهُ وَلِیُّکَ وَ ابْنُ وَلِیِّکَ وَ صَفِیُّکَ وَ ابْنُ صَفِیِّکَ الْفَائِزُ بِکَرَامَتِکَ أَکْرَمْتَهُ بِالشَّهَادَهِ وَ حَبَوْتَهُ بِالسَّعَادَهِ وَ اجْتَبَیْتَهُ بِطِیبِ الْوِلَادَهِ وَ جَعَلْتَهُ سَیِّداً مِنَ السَّادَهِ وَ قَائِداً مِنَ الْقَادَهِ وَ ذَائِداً مِنَ الذَّادَهِ وَ أَعْطَیْتَهُ مَوَارِیثَ الْأَنْبِیَاءِ وَ جَعَلْتَهُ حُجَّهً عَلَى خَلْقِکَ مِنَ الْأَوْصِیَاءِ فَأَعْذَرَ فِی الدُّعَاءِ وَ مَنَحَ النُّصْحَ وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فِیکَ لِیَسْتَنْقِذَ عِبَادَکَ مِنَ الْجَهَالَهِ وَ حَیْرَهِ الضَّلَالَهِ وَ قَدْ تَوَازَرَ عَلَیْهِ مَنْ غَرَّتْهُ الدُّنْیَا وَ بَاعَ حَظَّهُ بِالْأَرْذَلِ الْأَدْنَى وَ شَرَى آخِرَتَهُ بِالثَّمَنِ الْأَوْکَسِ وَ تَغَطْرَسَ وَ تَرَدَّى فِی هَوَاهُ وَ أَسْخَطَ نَبِیَّکَ وَ أَطَاعَ مِنْ عِبَادِکَ أَهْلَ الشِّقَاقِ وَ النِّفَاقِ وَ حَمَلَهَ الْأَوْزَارِ الْمُسْتَوْجِبِینَ النَّارَ فَجَاهَدَهُمْ فِیکَ صَابِراً مُحْتَسِباً حَتَّى سُفِکَ فِی طَاعَتِکَ دَمُهُ وَ اسْتُبِیحَ حَرِیمُهُ اللَّهُمَّ فَالْعَنْهُمْ لَعْناً وَبِیلًا وَ عَذِّبْهُمْ عَذَاباً أَلِیماً السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ابْنَ سَیِّدِ الْأَوْصِیَاءِ أَشْهَدُ أَنَّکَ أَمِینُ اللَّهِ وَ ابْنُ أَمِینِهِ عِشْتَ سَعِیداً وَ مَضَیْتَ حَمِیداً وَ مِتَّ فَقِیداً مَظْلُوماً شَهِیداً وَ أَشْهَدُ أَنَّ اللَّهَ مُنْجِزٌ مَا وَعَدَکَ وَ مُهْلِکٌ مَنْ خَذَلَکَ وَ مُعَذِّبٌ مَنْ قَتَلَکَ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ وَفَیْتَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ جَاهَدْتَ فِی سَبِیلِهِ حَتَّى أَتَاکَ الْیَقِینُ فَلَعَنَ اللَّهُ مَنْ قَتَلَکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ مَنْ ظَلَمَکَ وَ لَعَنَ اللَّهُ أُمَّهً سَمِعَتْ بِذَلِکَ فَرَضِیَتْ بِهِ اللَّهُمَّ إِنِّی أُشْهِدُکَ أَنِّی وَلِیٌّ لِمَنْ وَالاهُ وَ عَدُوٌّ لِمَنْ عَادَاهُ بِأَبِی أَنْتَ وَ أُمِّی یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَشْهَدُ أَنَّکَ کُنْتَ نُوراً فِی الْأَصْلَابِ الشَّامِخَهِ وَ الْأَرْحَامِ الطَّاهِرَهِ لَمْ تُنَجِّسْکَ الْجَاهِلِیَّهُ بِأَنْجَاسِهَا وَ لَمْ تُلْبِسْکَ الْمُدْلَهِمَّاتُ مِنْ ثِیَابِهَا وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ مِنْ دَعَائِمِ الدِّینِ وَ أَرْکَانِ الْمُسْلِمِینَ وَ مَعْقِلِ الْمُؤْمِنِینَ وَ أَشْهَدُ أَنَّکَ الْإِمَامُ الْبَرُّ التَّقِیُّ الرَّضِیُّ الزَّکِیُّ الْهَادِی الْمَهْدِیُّ وَ أَشْهَدُ أَنَّ الْأَئِمَّهَ مِنْ وُلْدِکَ کَلِمَهُ التَّقْوَى وَ أَعْلَامُ الْهُدَى وَ الْعُرْوَهُ الْوُثْقَى وَ الْحُجَّهُ عَلَى أَهْلِ الدُّنْیَا وَ أَشْهَدُ أَنِّی بِکُمْ مُؤْمِنٌ وَ بِإِیَابِکُمْ مُوقِنٌ بِشَرَائِعِ دِینِی وَ خَوَاتِیمِ عَمَلِی وَ قَلْبِی لِقَلْبِکُمْ سِلْمٌ وَ أَمْرِی لِأَمْرِکُمْ مُتَّبِعٌ وَ نُصْرَتِی لَکُمْ مُعَدَّهٌ حَتَّى یَأْذَنَ اللَّهُ لَکُمْ فَمَعَکُمْ مَعَکُمْ لَا مَعَ عَدُوِّکُمْ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ عَلَى أَرْوَاحِکُمْ وَ أَجْسَادِکُمْ وَ شَاهِدِکُمْ وَ غَائِبِکُمْ وَ ظَاهِرِکُمْ وَ بَاطِنِکُمْ آمِینَ رَبَّ الْعَالَمِینَ».

2. تحلیل محتوای زیارت اربعین

اکنون به بررسی اجمالی محتوای زیارت اربعین پرداخته می‌شود.

1-2. سلام بر امام و حجت خدا

زیارت اربعین، با سلام بر امام حسین علیه‌السلام شروع‌ شده و در هر یک از سلام‌ها، به یکی از اوصاف و القاب امام علیه‌السلام اشاره می‌شود. در این زیارت، امام حسین علیه‌السلام به‌عنوان، ولی خدا، حبیب خدا، خلیل خدا، برگزیده خدا، شهید مظلوم، گرفتار رنج‌ها و مصیبت‌ها و کشته اشک‌ها یاد می‌شود.

2-2. ویژگی‌های امام علیه‌السلام

در بخش دیگر این زیارت، زائر شهادت می‌دهد که امام حسین علیه‌السلام، ولی خدا، فرزند ولی خدا، برگزیده خدا و فرزند برگزیده خداست. همچنین به برخی از اوصاف ویژه و کرامت‌های آن امام شهید اشاره شده است.

3-2. اشاره به فلسفه قیام عاشورا

در بخش دیگری از این زیارت به فلسفه قیام عاشورا اشاره شده است یکی از اهداف قیام امام حسین علیه‌السلام در این زیارت، «هدایت و بیداری امّت» بیان شده است. امام صادق علیه‌السلام در این زیارت خطاب به جد بزرگوارش سید الشهداء علیه‌السلام می‌فرماید: «بَذَلَ مُهْجَتَهُ فِیکَ لِیَسْتَنْقِذَ عِبَادَکَ مِنَ الْجَهَالَهِ وَ حَیْرَهِ الضَّلَالَه».

4-2. معرفی چهره دشمنان امام علیه‌السلام

در بخش بعدی این زیارت، امام علیه‌السلام به معرفی چهره ظالمان و دشمنان امام حسین علیه‌السلام پرداخته و اهداف آن‌ها از شهادت آن حضرت را «فریفته شدن به دنیا؛ غَرَّتْهُ الدُّنْیَا» و «هوی پرستی؛ وَتَرَدّی فی هَواهُ» معرفی می‌نماید.
5-2. لعن و تبری از دشمنان

در بخش دیگری از این زیارت، امام صادق علیه‌السلام با عبارتی همچون «اللَّهُمَّ فَالْعَنْهُمْ لَعْناً وَبِیلًا وَ عَذِّبْهُمْ عَذَاباً أَلِیما» به لعن و نفرین قاتلان امام حسین علیه‌السلام پرداخته است.

6-2. اعلان به ایمان و تبعیت از امام علیه‌السلام

در بخش‌های پایانی این زیارت‌نامه، زائر ایمان خود و تبعیت از آن حضرت را اعلان می‌نماید و می‌گوید: «أَشْهَدُ أَنِّی بِکُمْ مُؤْمِنٌ وَ بِإِیَابِکُمْ مُوقِنٌ بِشَرَائِعِ دِینِی وَ خَوَاتِیمِ عَمَلِی وَ قَلْبِی لِقَلْبِکُمْ سِلْمٌ وَ أَمْرِی لِأَمْرِکُمْ مُتَّبِع‏».

7-2. درود پایانی

زائر نهایت ادب و احترام را در این زیارت رعایت نموده و با سلام و درود پایانی به امام علیه‌السلام آن را به پایان برده و می‌گوید: «صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ عَلَى أَرْوَاحِکُمْ وَ أَجْسَادِکُمْ وَ شَاهِدِکُمْ وَ غَائِبِکُمْ وَ ظَاهِرِکُمْ وَ بَاطِنِکُم‏».
نتیجه:
در کتاب‌های حدیثی شیعه، احادیث فراوانی در زمینه زیارت امام حسین علیه‌السلام وجود دارد. زیارت‌نامه اربعین یکی از آن موارد است که نمود جهانی پیدا کرده است. این زیارت‌نامه در کتاب‌های معتبر شیعه مانند تهذیب الاحکام، اقبال الاعمال، مزار مشهدی و مزار شهید اول آمده است که خود نشان بر اعتبار آن است. این زیارت‌نامه را امام صادق علیه‌السلام به صفوان بن جمال تعلیم داده است و در آن ضمن سلام و درود به سیدالشهدا علیه‌السلام به بیان ویژگی‌های حضرت، فلسفه قیام، معرفی چهره دشمنان ایشان و لعن بر آن‌ها پرداخته شده است.

کلیدواژه:
زیارت اربعین، زیارت امام حسین علیه‌السلام، صفوان جمال.

پی‌نوشت‌ها:
1. طوسى، محمد بن الحسن‏، تهذیب الأحکام، محقق/مصحح: خرسان، حسن الموسوى‏، تهران، دارالکتب الإسلامیه‏، چاپ چهارم، 1407 ه.ق، ج 6، ص 113.

2. طوسى، محمد بن الحسن‏، مصباح المتهجّد و سلاح المتعبّد، بیروت، مؤسسه فقه الشیعه، چاپ اول، 1411 ه.ق، ج 2، ص 788.

3. ابن طاووس، على بن موسى‏، إقبال الأعمال، تهران: دارالکتب الإسلامیه‏، چاپ دوم، 1409 ه.ق، ج 2، ص 590.
4. ابن مشهدى، محمد بن جعفر، المزار الکبیر، محقق/مصحح: قیومى اصفهانى، جواد، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏، چاپ اول، 1419 ه.ق، ص 514.

5. شهید اول، محمد بن مکى‏، المزار، محقق/مصحح: مدرسه امام مهدى علیه‌السلام/موحد ابطحى اصفهانى، محمد، قم، مدرسه امام مهدى علیه‌السلام، چاپ اول، 1410 ه.ق، ص 185.

6. کفعمى، ابراهیم بن على عاملى‏، البلد الأمین و الدرع الحصین‏، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات‏، چاپ اول، 1418 ه.ق، ص 274.