خطبه 79 و حکمتهاى 230، 226، 58 و 119 نهج البلاغه تا حدودى براى بنده ایجاد شبهه مىنمایند. ...
پرسش:خطبه 79 و حکمتهاى 230، 226، 58 و 119 نهج البلاغه تا حدودى براى بنده ایجاد شبهه مىنمایند. ظاهراً بعضى از این احادیث با قرآن مطابقتى ندارد. اوّلاً بفرمایید آیا احادیث یاد شده از نظر سند و رواى، محکم و بدون خدشه هستند؟ ثانیاً در مورد معناى عمیق و تفسیر آنها توضیح بفرمایید
پاسخ:
الف) آرى زن و مرد از نظر ارزش انسانى برابرند، لیکن یک سرى تفاوت هایى دارند که در ذیل به آن اشاره خواهد شد.
قبل از آن که به سئوال شما پاسخ بگوییم، به بیان دو نکته مىپردازیم: نکته اول: روایاتى که در مورد مذمت برخى از زنان وارد شده، همه آنها، یا اکثر و عمده آنها از امام على(ع) نقل شده است. دقت در این امر به ما کمک مىکند که به اوضاع زمان امام على(ع) بیاندیشیم، زیرا همان گونه که آیات قرآن شأن نزول دارد و دانستن اسباب نزول در فهم و درک مراد خداوند به ما کمک مىکند، روایات هم، شأن صدور دارند و دانستن به اسباب صدور در معنا و مراد معصومان(ع) به ما کمک شایانى مىکند.
خطبه هشتاد نهج البلاغه را حضرت امیر(ع) بعد از فراغ از جنگ جمل بیان نمودند. از جمله محمد بن على، معروف به ابوطالب مکى متوفاى سال 386 ه’ ق این نکته را متذکر شده است.(1) بعد از او سید رضى (گردآورنده نهج البلاغه در آغاز به این نکته) اشاره نموده است.
حال به یاد داشته باشیم که اولین عامل درگیرى و ناامنى در حکومت علوى، یک زن بود به نام ام المؤمنین عایشه. وى از مقام ام المؤمنین بر ضد امام على(ع) بهره گرفت. او نسبت به على(ع) دلى پرکینه داشت که این حقد و کینه او باعث آتش افروزى در جنگ جمل شد و حرمتها را شکست و خون دهها هزار انسان را در راه احساسات زنانهاش به هدر داد و جنگهاى صفین و نهروان را به وجود آورد. خود حضرت در خطبه دیگرى به مذمت مردانى پرداخته است که فریب عایشه را خوردند و به خونریزى و جنگ رو آوردند: »کنتم جند المرأة و اتباع البهیمة«.(2)
نکته دوم: اگر در این خطبه از نقص عقل زنان یاد شده، در موارد دیگر از مردان نیز یاد شده است. نه کمال عقل در انحصار مردان است، و نه نقص عقل در انحصار زنان. هم بین زنان عدهاى به کمال عقل راه یافتهاند و هم میان مردان برخى به ضعف و نقص عقل مبتلا شدهاند. امام على(ع) فرمود: »اعجاب المرء بنفسه برهان نقصه و عنوان ضعف عقله؛(3) مردى که خودپسند است، عقلش ناقص و ضعیف است«. نیز فرمود: »اعجاب المرء بنفسه حمق؛(4) خودپسندى مرد دلیل حماقت و بى خردى او است«.
حضرت در مذمت کوفیان فرمود: »فأنتم لا تعقلون؛(5) شما مردان کوفه عاقل نیستید«. نیز در مذمت مردم بصره فرمود: »خفت عقولکم؛(6) عقلهاى شما سست است«.
اینک پاسخ به سؤال شما: جواب را در پنج بخش بیان مىداریم:
1- از نظر سند و انتساب این روایت به امام معصوم(ع):
برخى در سند و انتساب خطبه یا روایت نقصان عقل به امام معصوم(ع) تردید جدى به خرج داده و گفتهاند: از این که مضمون این روایت با بسیارى از آیات و روایات دیگر، نیز با عقل مخالفت دارد، صدور آن از معصوم(ع) قابل مناقشه، بلکه مردود است.(7)
2- از جهت عمومیت گفتهاند:
این سخن از جهت دلالت منطقى به صورت قضیه موجبه کلیه نیست؛ یعنى مراد تمامى زنان نیستند، بلکه اشاره به برخى زنان دارد.
یکى از نویسندگان در توضیح و شرح خطبه مذکور مىنویسد:
»شک نیست که خطبه بالا یک قانون کلى و همگانى درباره عموم زنان نیست؛ بلکه با توجه به این که این خطبه بعد از جنگ جمل و آن همه خون ریزىهایى که توسط »عایشه« رخ داد، از امام صادر شده، درباره دسته خاصى از زنان است که در این گونه مسیرها گام بر مىدارند وگرنه چه کسى مىتواند انکار کند که در پیشرفت اسلام زنان بزرگ و با شخصیتى همچون خدیجه بانوى اسلام، فاطمه زهرا(س) و زینب کبرى و جمعى از زنان مبارز و دانشمند مانند سوده همدانیه شرکت داشتهاند و براى پیشرفت اسلام و اجراى حق و عدالت بزرگترین فداکارى را به خرج دادهاند، و با ایمانى محکم و تفکرى عالى، مردان خود را با تمام وجود در این مسیر حمایت مىکردند«.(8)
3 - از نظر برداشت و پیام:
خداوند حکیم در خلقت جهان موجودات را حکیمانه آفریده؛ یعنى هر موجودى را به تناسب موقعیت و مسئولیتى که باید عهدهدار آن باشد، آفریده است، مثلاً چشم را ظریف، اما استخوانهاى اطراف آن را سخت و محکم آفریده است. در سیستم بدن هر عضوى به تناسب با وظیفهاش آفریده شده است تا این مجموعه اعضا با این تناسب و دقت حکیمانه بتوانند در کنار یکدیگر در سیستمى واحد، هر کدام وظیفه خود را به انجام برسانند.
این مربوط به یک سیستم انداموارهاى چون بدن است، حال در سیستم اندامواره بزرگترى به نام اجتماع بشرى نیز همین حکمت و ظرافت لحاظ شده است. واقعیت این است که در نظام آفرینش براى هر یک از مردان و زنان وظایف و مسئولیتهاى تکوین ویژهاى در نظر گرفته شده و خداوند حکیم به تناسب همان وظایف، خصائص و قوت و ضعف هایى در خلقت هر یک لحاظ کرده است. به همین جهت است که خصوصیات روانى و جسمى زنان با مردان متفاوت است. زن با توجه به زن بودنش وظایفى را برعهده دارد، و خداوند خصوصیات روحى و عاطفى و توان جسمانیش را در راستاى آن آفریده است. براى مرد با توجه به مرد بودنش وظایف قرار داده و خصوصیات روانى و جسمى او متناسب با همین وظایف آفریده شده است. این سخن روشن و عقل پسند است و در آن تردیدى نیست. امام على(ع) در خطبه مذکور مىخواهد این پیام را به گوش جهانیان برساند که از جنس مادینه توقع و انتظار انجام وظایف نرینه را داشتن خطا است و برعکس از جنس نرنیه توقع انجام وظایف مادینه نیز نارواست. به قول شاعر:
جهان چون چشم و خط و خال و ابروست
که هر چیزش به جاى خویش نیکوست سخن حضرت در مقام گوشزد کردن به وظایف هر یک است.
4 - از نظر شیوه استدلال:
برخى سخن و شیوه استدلال امام على(ع) را در خطبه مذکور، از نوع »جدل« دانستهاند. شایان ذکر است که جدل آن نوع استدلالى است که مقدمات آن از مسلّمات است و آن را مخاطب قبول دارد. در این سخن امام على(ع) خواسته است از اعتقاد و دانسته مردم آن زمان مبنى بر وجود برخى از نقصها در وجود زنان بهره بگیرد و به آنان متذکر بشود: این که خود مىدانید و قبول دارید که زنان از نقص هایى بهره مندند، پس چرا تابع فلان زن شده و شعلههاى آتش جنگ جمل را با همکارى خودتان تقویت نمودهاید!(9)
این سخن تقویت مىشود با جملهاى که از حضرت در ذیل خطبه نقل شده است که اشاره دارد به زنى همانند عایشه که نزد آنان خیلى محترم و نیکوکار شمرده مىشد. حضرت مىفرماید: حتى اگر زنى را (همانند عایشه) نیکوکار پنداشتهاید، مواظب و برحذر باشید. مبادا همانند اطاعت از او در جنگ جمل، دنیا و آخرت خویش را تباه نمایید.
نیز تقویت مىشود با عنایت به این که این خطبه بعد از جنگ جمل و با توجه به مسائل بوجود آمده بعد از جنگافروزى عایشه بیان شده است.
5 - از واقعیت مذکر و مؤنث:
واقعیت این است که بین جنس نرینه و مادینه
الف: از نظر اعضاء و جوارح؛
ب: از نظر احساسات و عواطف و تمایلات و اخلاق؛
ج: از نظر فعالیتهاى خردمندانه و تفکر، تفاوت هایى وجود دارد.
از نظر اعضا و جوارح: ممکن است برخى تصور کنند که مرد و زن تنها در اعضایى که مربوط به جنسیت آن دو است، تفاوت دارند و در دیگر اعضا و جوارح تساوى و یکسانى حکمفرما است. در حالى که واقعیت جز این است. آن دو جنس در تمامى اعضا و جوارح با یکدیگر اختلاف دارند، چه اعضا و جوارحى که به عضو جنسى و تولید مثل مربوط است و چه غیر آن. رویش مو در بدن زن و مرد، چربى زیر پوست، بافتها، ظرافت و ضخامت پوست، شکل استخوانها، وزن حجمى استخوانها، مقدار مواد آلى و کانى در استخوانها، درشتى عضلات، زور بازو، شکل هندسى و حجم و وزن مغز، وزن قلب، ضربان نبض، فشار خون، حرارت بدن، قد، وزن، ارتعاشات صوتى، زیر و بم صدا، جثه، ترشحات بدن، میزان گلبولهاى قرمز و سفید در خون، گنجایش و حجم ریه و الگوى رشد جسمانى در آغاز از دو جنس نرنیه و مادینه. خلاصه این که همه چیز در زن و مرد متفاوت است.
ریشه این تفاوتها در فعالیتهاى غددى نهفته است. تفاوت فعالیتها و ترشحات غدد درون ریز و هورمونى بین دو جنس نرینه و مادینه به قدرى زیاد است که بدون استثنا تمامى اعضا و جوارح زن و مرد را از هم مجزا مىکند، به گونهاى که آزمایشگاه به راحتى مىتواند تشخیص دهد این خون، یا ادرار و یا دیگر ترشحاتى که از بدن یک نفر به دست آمده است و حتى یک تار مو، مربوط به زن است یا مرد.(10)
از نظر احسایات و عواطف، تمایلات و اخلاق:
روانشناسان، محبت، رفتار انفعالى، رفتار عاطفى و حمایت کننده را از ویژگىهاى زنانه و در مقابل، پرخاشگرى، استقلال، رقابت، سلطه و حاکمیت را از ویژگىهاى مردانه برشمردهاند.(11) نیز گفتهاند: داشتن دلى پر مهر و عاطفه و احساساتى آتشین، جلوه گرى، دلربایى، آرایش گرى و دوستدار پارچه و لباس و طلا و امور زینتى از خصائص زنان است.(12) زن براى این که نشان دهد جلوه کردن و دلبرى در انحصار غریزه او است، به زیور و آرایش علاقه نشان مىدهد و در برابر مغازههاى زرگرى و لباس و پارچه فروشى، پاهایش شل مىشود.(13)
زن در تقلید، مدپرستى، تجمل پرستى، خنده و گریه از مرد پیشقدم است.(14)
زنان به جهت این که از نیروى احساس و عاطفه بیشترى بهره مندند، از صحنههاى احساسى و عاطفى بیشتر تحت تاثیر قرار مىگیرند و به هیجان مىآیند.(15)
ریشه این اختلاف: از اختلافات در اعضا و جوارح زن و مرد، تفاوتهاى احساسى، عاطفى، تمایلى و اخلاقى پدید مىآید. چون که غدد تناسلى در زن و مرد متفاوت است و این غدهها افزون بر تأثیرات جنسیتى، تأثیرات عاطفى و احساسى متفاوتى در دو جنس نر و ماده مىگذارند، سرانجام به تمایز شخصیت این دو جنس منجر مىشود. به عنوان مثال ترشح بیضهها موجب تهور و جوش و خروش مىگردد و این همان خصایصى است که گاو نر جنگى را از گاوى که در مزارع براى شخم به کار مىرود، متمایز مىسازد (چون که در اولى بیضهها ترشح دارد، ولى در دومى اخته شده است و ترشحى ندارد).(16)
تنها با زیاد یا کم شدن یکى از ترشحات بدن یا یکى از عناصر متابولیکى هر چند ناچیز باشد، اخلاق، رفتار و شخصیت آدمى را دگرگون مىسازد.
از این سخن نتیجه مىگیریم و مىگوییم: با توجه به دامنه وسیع در تفاوتها که بین زن و مرد در همه چیز وجود دارد( که تفاوت ترشحاتى غدد، جزئى از آن است) باید اذعان نمود که لازم است زن، زن باشد و مرد، مرد. هر یک به وظایف و مسئولیتهاى خویش.(17)
اما نظر فعالیتهاى خردمندانه و تفکر:
اما از نظر فعالیتهاى خردمندانه و تفکر گفتهاند: این روایت ناظر به عقل حسابگرى زنان است که در مقایسه با مردان کمتر است؛ یعنى واقعیت این است. نه زیاده روى در مورد حمایت از زنان درست است و نه نقطه مقابلش که به زنان ظلم روا داشته شود. همان گونه که اگر کسى در مقام مقایسه، مرد را از نظر عاطفه، از زن ناقص یا کم تر بداند، خطا نکرده و گفتارش خلاف واقع نیست، همین طور در بعد عقلانى اگر زن را نسبت به مرد کم تر بداند، خطا نکرده است و گفتارش خلاف واقع نیست.
بیان این سخن:
اولاً: این سخن در پى بیان یک قضیه موجبه کلیهاى که استثنا نداشته باشد، نیست. همان گونه که در بخش دوم بیان شد. نه تمامى مردان از نظر عقل بر تمامى زنان برترى دارند و نه نقص عقل در انحصار زن مىباشد و کمال عقل در انحصار مرد است، بلکه این سخن درصدد بیان یک واقعیت است و آن این که: وجه غالب در کنشهاى مردان رفتارهاى حسابگرانه و وجه غالب در کنشهاى زنان رفتارهاى مهرانگیز و عاطفى و احساسى است. این مطلق نیست، بلکه نسبى است.
ثانیاً: هر یک از این دو نیروى عاطفه و عقل حسابگرایانه در جاى خویش نیکو، پسندیده و ضرورى است. قوّت هر یک از این دو در یک فرد نه دلیل بر خوبى او است و نه دلیل بر بدى. نیز ضعف هر یک از این دو نه دلیل بر خوبى و نه دلیل بر بدى او است. در واقع قوت و ضعف این دو در دو جنس نرینه و مادینه نوعى تقسیم کار و تقسیم وظایف و مسؤولیتهاى تکوین و طبیعى است. به هیچ وجه مرد نمىتواند از عهده وظایف مهرانگیز و عاطفى زن برآید و برعکس، زن نمىتواند از عهده وظایف حسابگرایانه مرد برآید. موفقیت اصلى زن در وظایف خویش است که در راستاى تکوین وى قرار دارد و موفقیت اصلى مرد نیز در امورى است که همگون با قواى تکوینىاش مىباشد. در طبیعت و قوانین تکوین، بین مردان و زنان کارها تقسیم شده است. چرا ما در نظام تشریع آن را نپذیریم؟ سخن امام على(ع) درباره زنان هشدار دهنده است که نباید از آنان انتظار حرکتى مردگونه داشت، چون که زنان سراپا شور و احساس و عاطفهاند؛ در برخورد با آنان نباید انتظار حسابگرانههاى مردانه را داشت، بلکه مىبایست دقیقاً همگام با وظایف تکوین تقسیم کار را پذیرفت و روانشناسى زنان را در نظر داشت.
ثالثاً: عقل مورد بحث، عقل ارزشى نیست، بلکه عقل سنجش است. توضیح: عقل یک وقت عقل سنجش یا نظرى است که مایه تکلیف است و هر انسان مکلفى مىبایست بهرهاى از آن داشته باشد تا مشمول تکلیف گردد. این در دختران زودتر از پسران شکوفا مىشود، بدین جهت دختران سن تکلیفشان چند سال قبل از پسران است.
معناى دیگر عقل، عقل عملى یا ارزشى است. این عقل است که در روایات از آن تمجید شده است. این عقل آدمى را به عبادت خدا وامىدارد و مایه تحصیل بهشت است. (العقل ما عبد به الرحمان و اکتسب به الجنان)(18) این عقل به منزله عقال (زانو بند شتر) هواهاى نفسانى را کنترل مىکند. در چنین عقلى مردان بر زنان برترى ندارند، بلکه از پارهاى روایات برترى زنان فهمیده مىشود.(19)
در عقل نظرى یا سنجشى به عقیده برخى روانشناسان، پسران از یک سن خاصى بر دختران سبقت مىگیرند.(20)
حال علت تفاوت زن و مرد در عقل حسابگرى:
ممکن است برترى مردان بر زنان در عقل سنجشى، ناشى از تفاوت آنان در محیط کار و تجربه باشد؛ یعنى از نظر ذات و استعداد کاملاً یکسان هستند، امّا چون زنان به جهت وظایفى که طبیعت بر عهده آنان گذاشته است، کم تر از مردان در اجتماع حضور و فعالیت دارند و کم تر از مردان، تجارت و فعالیتهاى اقتصادى بازارى دارند، بدین جهت مردان در عقل تجربى بر زنان سبقت گرفتهاند. ممکن است این برترى نه از جهت تجربه، بلکه از جهت ظرفیت وجودى مردان باشد، چون واقعیت این است که وزن، حجم و ظرفیت مغزى زنان نسبت به مردان متفاو ت است. در خور توجه است که زنان در تمام نژادها میزان ظرفیت، حجم و مقدار نخاعى آنان از مردان کمتر است. به همان نسبت در همه نژادها قدشان از مردان کوتاه تر است. مغز زن در تمامى نژادها صد تا دویست گرم از مرد کم تر است. این سبب اختلاف مردان با زنان در عقل و درک نظرى آنان مىگردد.
هورمونها، غدد تناسلى، بافتها، وضعیت اندام، وزن مغز، مقدار قد، دوران باردارى و هزاران فعالیتهاى فیزیولوژى و روانى در درک آدمى مؤثر است.
شاید بتوان گفت: اگر حسابگرىهاى زاده از برآوردهاى عقلى خشک در انسانى به نام مادر باشد، فرزند دچار نابسامانى تربیتى و کمبود عاطفى مىگردد.(21)
در علوم پزشکى ثابت شده که بدنها دربست در اختیار غدد و ترشحات غددى قرار دارند، و اعمال اینها نیز توسط سلسله اعصاب کنترل مىشود، و سلسله اعصاب، مرکزى و فرماندهى دارند و این مرکز فرماندهى نزد زنان و مردان متفاوت است. در مردان در ناحیه پیشانى رشد بیشترى یافته و در زنان در منطقه »هیپوتالاموس« رشد و نمو زیادترى دارد. نیز ثابت شده که پیشانى مرکز تعقل و تفکر است و »هیپوتالاموس« مرکز عاطفه و احساسات است، و تمام اینها با هم همکارى مىکند. بنابراین جا دارد که واقع بین باشیم و از واقعیتهاى موجود، قضاوت واقع بینانه در مورد مردان و زنان داشته باشیم و بگوییم: گویا مرد بر دریایى از تعقل و تفکر نشسته و زن بر اقیانوسى از عاطفه و احساسات.(22)
حال با این توضیحاتى که بیان داشتهایم، خود منصفانه قضاوت نمایید سخن امام على(ع) از واقعیت به دور است یا منطبق با آن؟
ب) امام على(ع) در خطبه هشتاد نهج البلاغه از زنان مذمت نموده است. چرا حضرت از مردان بد مذمت ننموده است؟
جواب: اتفاقاً امام على(ع) در موارد گوناگون از مردان مذمت نموده است، از جمله در خطبه چهاردهم نهجالبلاغه »خفّت عقولکم و سفهت حلومکم؛ عقلهاى شما سبک و افکارتان سفیهانه است«.
در خطبه سى و چهارم فرمود: »افّ لکم... فأنتم لا تعقلون«.
در خطبه نود و هفتم فرمود: »أیها القوم الشاهدة أبدانهم الغائبة عنهم عقولهم«.
در خطبه 131 آمده است: »أیتها النفوس المختلفة و القلوب المتشتته الشاهدة أبدانهم و الغائبة عنهم عقولهم«.
در این موارد امام على(ع) به روشنى برخى از مردان را مذمت مىکند و آنان را کم خرد و سبک اندیش معرفى مىکند.
بخشى از نکوهشهاى نهج البلاغه به جریان جنگ جمل برمىگردد و این دلیلى است که با توجه به پیشگامى عایشه در جنگ جمل، نکوهشها کلى نیست، بلکه مقطعى و موردى است. همان گونه که از مردان کوفه و بصره مذمت شده است. این را هم نمىتوان کلى تلقى کرد، چون از کوفه و بصره مردان عالم و دانشمند دینى فراوانى به جهان اسلام تقدیم شده است. کوتاه سخن این که: قضایاى تاریخى در یک مقطع حساس ممکن است زمینه ستایش را فراهم کند و در مقطع حساس دیگر زمینه نکوهش را، سپس با گذشت زمان هم زمینه مدح منتفى مىشود و هم زمینه ذم.(23)
ج) امام على(ع) در خطبه هشتاد نهج البلاغه، شهادت دو زن را برابر با شهادت یک مرد قرار داده است. این سخن چه توضیحى دارد؟
جواب: »شهادت« در قوانین قضایى اسلام در زمره حقوق قرار ندارد. شهادت حق نیست، بلکه تکلیف است، یعنى انسان وظیفه دارد براى احقاق حقوق دیگران شهادت بدهد. قرآن کتمان شهادت را حرام اعلام نموده است.(24)
اگر شهادت برخى در دادگاه پذیرفته نمىشود، یا کم تر پذیرفته مىشود، گویاى سهل تر بودن تکلیف و مسئولیت است، نه تضییع حقوق آنان.
اسلام در برخى امور مردان را از تکلیف شهادت معاف دانسته و آن را در انحصار زنان قرار داده است. در برخى امور زنان را از آن معاف دانسته و آن را به انحصار مردان درآورده و در برخى امور شهادت دو زن را برابر با یک مرد قرار داده است.
همه این قوانین بر پایه حکمت است. نظام تشریع بر پایه نظام تکوین بنا شده است. دقت در این امور عقیده ما را در حقانیت ایدئولوژى اسلام متزلزل نمىکند، بلکه بیشتر ما را معتقد مىگرداند که در چهارده قرن پیش پیامبر اسلام(ص) به گونهاى قوانین و ایدئولوژى اسلام را بیان داشت که امروزه با پیشرفت علوم، حقانیت آن روشن تر و تطابق آن با نظام تکوین آشکار شده است.
توضیح: دو نظام وجود دارد: یکى نظام تکوینى؛ یعنى قوانین، وظایف و مسئولیت هایى که از ناحیه خلقت بر آدمى فرمانروایى مىکند و ربطى به حوزه اختیارى بشر ندارد. در این حوزه براى هر یک از دو جنس مذکر و مؤنت، وظیفه نرینه و مادینه با امکاناتى که دارند، در نظر گرفته شده است، به گونهاى که انکار آن از هیچ فردى پذیرفتنى نیست.
دوم نظام تشریع؛ یعنى قوانینى که مربوط به حوزه اختیار بشر است. این نظام اگر منطبق و هماهنگ با نظام تکوین نباشد، فاقد ارزش است. ارزش و توانمندیش به میزان انطباقش با ظرفیتهاى وجودى موجود در نظام تکوین است.
حال مىگوییم: در نظام تکوین همان گونه که در پاسخ به سؤال اول بیان شد، همه اجزا و جوارح و امیال و احساسات و ادراکات زنان با مردان متفاوت است.
در این میان دو ویژگى در زنان به این بحث مربوط است:
1- برترى زنان در بُعد عاطفى؛
2- شرم، حیا و عفت زنان که از مردان برترى دارد. (25)
ایدئولوژى اسلام که از سوى خداوند حکیم ابلاغ شده، با در نظر گرفتن این دو ظرفیت وجودى زنان در نظام تکوینى، نظام تشریع را پایه ریزى نموده است، چون آنانى که از عواطف بیشترى برخوردارند، از صحنههاى احساسى و عاطفى زودتر تأثیر مىپذیرند و به هیجان مىآیند. (26) روانشناسان این جمله را مستند ساختهاند که فراموشى با میزان احساسات و هیجانات، نیز با میزان شرم و حیا و عفت رابطه مستقیم دارد.
وقتى که حوزه تکوین این گونه است، در حوزه تشریع براى محکم کارى (به ویژه در امورى که مربوط به حق الناس است) مىبایست چارهاى اندیشیده شود، تا حقوق مردم در شهادتها، ضایع نگردد.
در این جا سه صورت متصور است:
1- به جهت غلبه عاطفه، عفت و هیجانات در زنان که زمینه ساز فراموشى در برخى از امور هیجانى است بگوییم: به جهت تضییع حقوق آنانى که از طریق شهادت مىخواهند ادعاى خویش را ثابت کنند، شهادت زنان فاقد ارزش و اعتبار است. توجه داشته باشید در این جا تضییع حقوق زنان مطرح نیست، همان گونه که در آغاز بیان شد، شهادت حق نیست، بلکه تکلیف است.
این سخن ممکن است از جهت دیگر موجب تضییع حقوق دیگران بشود و آن جایى است که شهادت در انحصار زن است.
2 - بگوییم: به شهادت زنان اعتبار داده شود، آن هم به قدر اعتبار مردان. این سخن از این جهت که در تکوین عواطف و هیجانات، به ویژه در برخى از بزهها، زن به جهت برترى عفت و حیا نمىتواند مانند مردان شاهد باشد و هیجانى مىشود و ناخواسته به او فراموشى دست مىدهد، پذیرفتنى نیست، چون موجب تضییع حقوق آنانى مىشود که بر ضد آنان شهادت داده مىشود.
3 - راه حل معتدل: خداوندى که انسان را آفرید و به همه اسرار نهفته درون آگاه است، فرموده: در امورى که مربوط به حقوق مردم است (حق الناس نه حق الله) به شهادت زنان ارزش و اعتبار داده بشود، لیکن به جهت محکم کارى دو شاهد زن در امورى که یک شاهد مرد لازم است، یا چهار شاهد زن در امورى که دو شاهد مرد لازم است، با شرایطى ارزش و اعتیار دارد. این عین عدل است و منطبق با نظام تکوین است.
نابرابرى شهادت زن و مرد حکمت هایى دارد که در راستاى احقاق حقوق مردم وضع شده است که اگر تبلیغات یک سویه اندیشههاى فمینستى کنار برود و با ژرفکارىهاى دقیق روانشناختى و توانمندىهاى موجود در نظام تکوین به مسئله نگاه شود، پرده از عظمت احکام نورانى اسلام برداشته مىشود و حقانیت این سخن روشن مىشود که به جهت حفظ حقوق و حرمت زن، زن باید زن بماند و مرد، مرد.
د) امام على(ع) در نهج البلاغه، در حکمت 234، فرموده: برخى از خصلتهاى خوب زنان، خصلتهاى زشت مردان شمرده شده است. این سخن چه توجیهى دارد؟
جواب: اگر از سخن حضرت برداشت نمودهاید که زنان به قدرى بىارزشند که حتى بهترین صفات آنان درحد بدترین صفات مردان قرار دارد، نادرست است، چون امام على(ع) نه برخلاف عقل سخن مىگوید و نه برخلاف آیات و روایات. آن برداشت و تفسیر از سخنان حضرت هم خلاف عقل است و هم خلاف آیات و روایات.
عقل مستقلاً فضائل اخلاقى را خوب و ممدوح مىداند خواه از مردان باشد و خواه از زنان.
آیات قرآن نیز صفات و فضائل اخلاقى را هم براى زنان و هم براى مردان بیان نموده است، از جمله آیه 34 احزاب.
زن و مرد در صفات و فضائل اخلاقى مشترکند، مگر در برخى از صفات که به جهت تفاوتهاى تکوینى است، حتى در همین سه صفتى که از امام على(ع) نقل شده، برخى از ابعاد آن در زن و مرد مشترک است. هر صفتى که جنبه حسن داشته باشد و متصف به خوبى باشد و عقل مستقلاً آن را خوب بشمارد، خواه زن دارنده آن باشد و خواه مرد، خوب است و استثنایى در آن نیست. اگر استثنائى باشد، یا یک جهت عارضى دارد و یا در معنایش تصرف شده است. سه صفت بخل، تکبر و ترس از همین قبیل است.
در این روایات آمده که بخل براى زنان خوب و براى مردان بد است. این سخن به معناى مطلق آن درست نیست، مراد امام على(ع) هم این گونه نیست.
به فرض درست بودن سند و انتساب این روایت به امام على(ع) مىپرسیم: آیا حضرت خدیجه، بزرگ بانوى اسلام که ثروت فراوانش را در راه اعتلاى اسلام انفاق نمود و به جاى متصف شدن به صفت بخل، به صفت انفاق و جود متصف شد، به عقیده امام على(ع) کارش ارزشمند و خدا پسندانه نبود؟! قطعاً چنین برداشت و تفسیرى ناصواب است.
امام على(ع) برخلاف قرآن سخن نمىگوید. قرآن صفت جود و انفاق را براى همه، صفت خوب برشمرده است.(27) پس صفت بخل در این روایت که از صفات ممدوح براى زنان شمرده شده است، معناى خاص خود را مىطلبد که حضرت فرمود: از مال شوهر بى حساب بخشش نکند. صفت تکبر نیز معناى خاص خود را دارد، چرا که قرآن با صراحت، خشوع و خضوع و تواضع و فروتنى را از صفات اخلاقى پسندیده مرد و زن بیان نموده است.(28)
بنابراین صفات اخلاقى پسندیده مانند انفاق و جود و خشوع و تواضع براى همه خوب است، زن باشد یا مرد، و نقطه مقابلش بد است، خواه زن باشد، یا مرد.
این روایت معناى خاصى دارد. حضرت مىخواهد زن را تشویق کند که مبادا به بهانه جود و انفاق، مال شوهر را برباد دهد. مبادا به بهانه فروتنى خود را در معرض تیر نگاه و هوس آلود مردان هوسباز قرار دهدو مبادا به بهانه شجاعت، خود را در معرض اتهام قرار دهد و موجب بى آبرویى خویش و خانوادهاش گردد.
ه’) امام(ع) در نهجالبلاغه در نامه 31 فرمود: »زن ریحانه است، نه قهرمان. او را در پرده حجاب نگاهش دار«. آیا همه زنان این گونهاند؟ مگر همه مردان در امور سیاسى لایقند؟ چراحضرت با آن همه گستردگى فکر و اندیشه این گونه در مورد زنان سخن گفته است؟
جواب: این روایت را در صورتى که سند و انتساب آن به امام صحیح باشد، چارهاى جز توجیه ندارد.
قطعاً در صورت صحت آن، مراد امام همه زنان نیست.
اگر مراد همه زنان باشد، چرا حضرت زهرا (س) در مسائل مهم سیاسى - اجتماعى زمان خویش شرکت مىکرد؟
اگر مراد همه زنان باشد، چرا دختران حضرت به ویژه حضرت زینب (س) در مسائل سیاسى نقش آفرین زمان شدند؟
همان گونه که در نامه آمده است، بسیارى از مردان در امور سیاسى و مسائل مهم اجتماعى لیاقت لازم را ندارند.
شاید بتوان گفت که چون تاریخ را مردان نوشتهاند، مذمتهاى مربوط به مردان باب طبعشان نبود. و به نگارش راه پیدا نکرده است.(29)
با این وجود روایات در مذمت مردان کم نیست. از جمله حضرت در روایتى مردم را به سه گونه تقسیم کرده است: دانشمند، دانشجو و مانند پشهاى که دستخوش باد و طوفان است و به هر سومى رود و لیاقت چیزى را ندارد.(30)
در روایتى دیگر آمده است که مردان پنج گروه هستند؛ چهار گروه در سمت باطل و شر قرار دارند و فقط یک گروه (آن هم با تعداد اندک) در مسیر حقند.(31)
در عهدنامه مالک آمده است: مردم همه در یک حد نیستند! هر کسى را بهر کارى ساختند. برخى لیاقت در امور سیاسى دارند و برخى ندارند.
اما توجیه و برخورد ما با این روایت چگونه بایدباشد؟ این را در پاسخ سئوال بعدى بیان مىداریم.
و) امام على(ع) در نهج البلاغه، حکمت 238 بیان داشته که زن و زندگى اش همه دردسر است و چارهاى جز این نیست. چرا زن و زندگى اش همه دردسر است؟
جواب: همان گونه که در پاسخ به سئوال گذشته بیان شد، در صورت صحت سند و انتساب آن به امام على(ع) قطعاً معناى شمول و کلى آن مراد نیست، چرا که زنان نامدار بسیارى بودند که در زمره پیامبران »انبائى« قرار داشتند و منشأ خیر بودند،(32) بنابراین چارهاى جز توجیه و تأویل آن وجود ندارد.
در این حال لازم مىدانیم چند نکته را بیان کنیم:
1 - در مسائل اعتقادى و انسان شناختى، دلالت و سند حدیث، زمانى پذیرفته است که به مرحله اطمینان برسد (هم اطمینان در دلالت و هم در سند و صدور از معصوم(ع)) وگرنه باید آن حدیث را مسکوت گذاشت و بر اساس آن به نام دین رأیى صادر نکرد.(33)
2 - هر حدیثى که برخلاف محکمات قرآن، یا بر خلاف احادیث متواتر و قطعى الصدور و قطعى الدلالة و یا برخلاف عقل فطرى و سلیم بود، باید آن را رد و تکذیب نمود.
هر حدیثى اگر نه چنین مخالفتى داشت (که موجب طرح و تکذیب آن شود) و نه حدیث معلول الصدور و معلوم الدالة بود (که موجب اخذ و التزام به مفاد آن شود)، باید آن را در بوته اجمال و احتمال گذاشت.
چنین حدیثى که منتسب به اهل بیت: است، علم آن را به آنان باید واگذار نمود.
هر روایتى که به حسب ظاهر محتوایش برخلاف ضروریات و مسلّمات عقول فطرى سلیم باشد (برخلاف قرآن، سنت قطعى و حکم قطعى عقل)، درباره این گونه روایات مىگوییم: یا ظاهر آن مراد نیست و مىباید برخلاف معناى ظاهرى حمل و تأویلش نمود، و یا اگر قابل توجیه نباشد، باید معتقد شد که آن روایت از معصوم(ع) صادر نشده است، چون که معصوم(ع) بر خلاف معیارهاى پذیرفته شده مذکور سخنى نمىگوید،(34) یا بگوییم: روایت صادر شده، لیکن تحریف شده و با تحریف آن، معنایش دگرگون گشته است، مانند این روایت: ابوهریره از پیامبر(ص) نقل کرد: سه چیز شومند: مرکب، زن و خانه. این از مثلهاى رایج جاهلى بود. پیامبر(ص) فرمود: اهل جاهلیت چنین مىگفتند. اما راوى جمله ذیل را حذف نمود، که معنایش عوض مىشود.(35)
3 - این گونه روایات که در مذمت زنان است و به امام على(ع) نسبت داده شده، گرچه ممکن است برخى مربوط به غائله جنگ جمل باشد و به آتش افروزى عایشه اشاره داشته باشد و با توجه به زمینه فتنه انگیزى وى صادر شده باشد، ولى در برخى دیگر تردید جدى وجود دارد. جا دارد و بررسى شود که به راستى این گونه روایات از امام على(ع) صادر شده است؟! این تردید قوىتر مىگردد، اگر توجه به سیره تمامى معصومان(ع) درباره زنان بشود. در عمل و سیره آن بزرگواران فراوان دیده مىشود که به کرامت زنان ارج مىنهند.
جاى این پیش فرض وجود دارد که ممکن است دشمنان حضرت با هدف سیاسى و تخریب شخصیت امامعلى(ع) دست به جعل این گونه روایات زده باشند.
ما در این فرصت اندک نمىخواهیم درباره یکایک روایات و اسناد و مدارک آنان بحث کنیم، لیکن به صورت کلى مىتوان ردپاى دشمن را جستجو نمود.
این احتمال تقویت مىشود با آنچه که ابن ابى الحدید معتزلى شافعى در شرح نهج البلاغه نوشته است که معاویه آن گاه که به قدرت رسید، به فرماندارانش نوشت که بکوشند چهره امام على(ع) را بین مردم زشت جلوه دهند و توجه و تمایل مردم را از حضرت و اهل بیتش برگردانند.(36)
این احتمال با این واقعیت تقویت مىشود که زنان شجاع و با فضیلتى همانند »سوده همدانیه« در جنگ صفین، سپاهیان امام على(ع) را در نبرد بر ضد معاویه تحریص و تشویق مىنمودند. حتى بعد از شهادت امام على(ع) از مرام و مکتب حضرت دست برنداشتند، و این مایه شگفتى معاویه شد و او تعجب خویش را از تأثیر فرهنگى امام على(ع) برآنان مخفى نمىداشت.(37)
بعید نیست که مزدوران معاویه روایاتى را در مذمت زنان ساخته باشند تا نیمى از جمعیت را به امام على(ع) بدبین نمایند و بگویند ما طرفدار زنان هستیم و امالمؤمنین عایشه هم با ما است و على با زنان خوب نیست. نه تنها با عایشه خوب نیست، بلکه نسبت به تمامى زنان دید منفى دارد.
این را تنها به عنوان یک احتمال ذکر نمودیم، که اگر پاسخها و راهکارهاى توجیهى قبلى هیچ کدام کارساز نباشد، سرانجام سخن همین است که بیان شد.
4 - برخى از پاسخ هایى که در جواب به سؤال اول بیان شد، در این جا نیز مىتوان از آن استفاده کرد، مثلاً ممکن است گفته شود: این سخن یک کلام جدلى است؛ یعنى به زعم مردم آن زمان، زنان چنین بودند. در فرهنگى جاهلى زن را همواره شر مىدانستند، و با این قضاوت دختران را زنده به گور مىکردند. اسلام با این فرهنگ مبارزه کرد. اگر این توجیه را بپذیریم، حتماً چیزى از قبل و بعد این روایت افتاده است.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
پى نوشتها:
1. قوت القلوب، ج 1، ص 282.
2. نهج البلاغه، خ 13.
3. غرر الحکم، آمدى، ج 2، 109.
4. همان، ج 1، ص 311.
5. نهج البلاغه، صبحى صالح، خ 34.
6. همان، ج 14.
7. کتاب نقد، جمعى از نویسندگان، ج 12، ص 268.
8. محمد جعفر امامى و محمد رضا آشتیانى، ترجمه گویا و شرح فشردهاى بر نهج البلاغه، زیر نظر ناصر مکارم شیرازى، ج 1، ص 389 - 390.
9. کتاب نقد، همان، ص 268 و 269.
10. دکتر سید رضا: پاک نژاد، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ح 19، ص 280 - 293.
11. روانشناسى رشد، ج اول، ص 330، از انتشارات سمت.
12. دکتر سید رضا پاک نژاد، اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، ح 19، ص 281 .
13. همان، ص 294.
14. همان، ص 294 و 295.
15. کتاب نقد، ج 12، ص 59.
16. کتاب نقد، ش 12، ص 58.
17. دکتر پاک نژاد، همان، ح 9، ص 280.
18. کلینى، اصول کافى، ج اول، کتاب عقل و جهل.
19. وسائل الشیعه، ج 20، ص 168؛ من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 468.
20. روانشناسى رشد، جج 1، ص 331.
21. کتاب نقد، ش 12، ص 59 - 60.
22. دکتر سید رضا پاک نژاد، همان، ج 19، ص 299 - 300.
23. ر.ک: جوادى آملى، زن در آینه جمال و جلال ص 369.
24. بقره، ص 283.
25. کتاب نقد، همان، ش 12، ص 181.
26. همان، ص 58.
27. احزاب، (33) آیه 34.
28. همان، آیه 34.
29. دانشنامه امام على(ع) جمعى از نویسندگان، ح 5، ص 125.
30. نهج البلاغه، حکمت 147.
31. همان، خ 32.
32. زن در آینده جمال و جلال، جوادى آملى، ص 167.
33. جمعى از نویسندگان، دانشنامه امام على، ج 5، ص 119.
34. همان، ص 122 - 121.
35. همان، ص 113.
36. شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحدید، ح 11، ص 45 - 44.
37. مجلسى، بحارالانوار، ح 41، ص 119.
