آیا جناب لیلى (مادر على اكبر) و شهر بانو ( مادر امام سجاد ع ) در كربلا حضور داشته اند؟

با مراجعه به كتب تاریخى كهن و آثار نویسندگان معاصر، چنین بدست مى آید كه جناب لیلا در كربلا نبوده اند.
استاد شهید مرتضى مطهرى مسأله حضور لیلا در كربلا و در نتیجه افسانه ها و قصه هایى كه در مورد وى نوشته شده، به عنوان یك از موارد تحریف در تاریخ كربلا، ذكر كرده است و آن را با استدلال رد مى نماید.[1]
محدث قمى مى گوید: «ظاهر آن است كه لیلا در كربلا نبوده و من در كتب معتبر ندیدم».[2]
در جاى دیگر مى نویسد: «در كتب معتبر ذكرى از بودن لیلا در كربلا و یا در كوفه و شام نیست.»[3]
همچنین از سخن كشنده على اكبر كه مى گوید: «على آثام العرب ان مرّبى یفعل مثل ما كان یفعل ان لم اثعكه اباه»[4]
(گناه تمامى عرب به گردن من اگر این جوان از كنار من بگذرد و پدر را به عزایش داغدار نسازم)
در حالى كه در عرف چنین مى گویند كه «مادرش را به عزایش بنشانم»; امّا وى فقط از پدرش یاد مى كند; چنین استفاده مى شود كه نه تنها لیلا در كربلا نبوده بلكه اصلا در قید حیات نبوده است.
مورخ معروف، مرحوم دكتر محمد ابراهیم آیتى در این زمینه مى نگارد:
«از مادر على اكبر، یعنى لیلا، دختر ابى مُرّة بن مسعود هم نامى در جریان فاجعه كربلا به میان نیامده است و هیچ نمى دانم كه ایشان در این تاریخ زنده بوده است یا نه... (از همسران امام) تنها كسى كه در این سفر همراه امام(علیه السلام) بوده (رباب) دختر امرؤ القیس بود.»[5]
بنا بر این با توجه به قرائن و شواهد فوِ، جناب لیلا در كربلا نبوده اند; در نتیجه آن داستان ها و افسانه هایى كه در جریان حادثه كربلا به او نسبت داده شده، بى اساس و غیر واقعى است. در پایان تذكر این نكته از قول علامه سید عبدالرزاِ مقرم ضرورى است كه: «شیخ مفید در ارشاد، طبرسى در اعلام الورى، طبرى در تاریخ طبرى، و... نام این بانو را همان «لیلا» ذكر كرده اند.»[6] از این رو «ام لیلى» نام بى مسمّایى بیش نیست.
امّا راجع به حضور شهربانو:
قبل از پاسخ به این سؤال باید متذكر شویم كه اگر چه بنا به نقل مشهود بین مورخان، مادر امام سجاد(علیه السلام)، دختر یزگرد سوم پادشاه ایران بوده و نامش «شهربانو» مى باشد، امّا این شهرت تاریخى توسط برخى از محققان معاصر به خاطر تردید در تمام روایات این موضوع، مورد خدشه قرار گرفته است.[7]
بنا بر این در اصل نام مادر امام سجاد(علیه السلام) كه شهربانو باشد و دختر پادشاه، تردید وجود دارد تا چه برسد به این كه وى تا زمان وقوع حادثه جانگداز كربلا زنده باشد و این واقعه را درك كرده باشد.
آنچه در بعضى از اخبار آمده است، آنست كه مادر على بن الحسین(علیه السلام) هنگام وضع حمل حضرت در گذشت است.[8] بنابراین بر فرض قبول این كه مادر امام سجاد(علیه السلام) فرزند پادشاه ساسانى بوده و نامش شهربانو بوده، وى مثل جناب لیلا در زمان حادثه كربلا در قید حیات نبوده است.[1] ـ مرتضى مطهرى، حماسه حسینى، ج 1، ص 26 ـ 27، چاپ بیست و یكم، قم: انتشارات صدرا، 1373 ش.
[2] ـ شیخ عباس قمى، متنهى الآمال، ص 375.
[3] ـ همان، ص 541.
[4] ـ طبرى، محمد بن جدید; تاریخ الامم و الملوك و تاریخ الطبرى، ج 4، چاپ پنجم، بیروت: مؤسسه اعلمى اللمطبوعات، 1409 ِ، ص 340.
[5] ـ دكتر محمد ابراهیم آیتى، بررسى تاریخ عاشورا، ص 123.
[6] ـ سید عبدالرزاِ مقدم، على الاكبر، ص 14.
[7] ـ در این زمینه ر. ك: سید جعفر شهیدى، زندگانى على بن الحسین(علیه السلام)، چاپ ششم، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1374 ش، ص 9 ـ 27 و نیز مرتضى مطهرى، خدمات متقابل اسلام و ایران، چاپ هشتم، 100 ـ 101.
[8] ـ ابوالحسنى على بن الحسین مسعودى، اثبات الوصیة، چاپ اول، قم: انتشارات انصاریان، 1417 ِ، ص 170; شهیدى، همان، ص 26.