چه کسی روح را در هنگام مرگ انسان می‌گیرد؟
سؤال:
در مورد این که چه کسی روح را در هنگام مرگ انسان می‌گیرد، تناقضی آشکار وجود دارد
(فرشته مرگ، سوره 32، آیه11) فرشتگان (جمع) (سوره 47، آیه 27) و « الله است که روح را در انسان نهاد و هنگام مرگ می‌گیرد (سوره 39، آیه 42)!
پاسخ:
در ابتدا نگاهی داریم به آیاتی که توهّم تناقض در آنها شده است:
«قل یتوفّاکم ملک الموت الذی وُکّل بکم» (سجده/ 11)
«فکیف إذا توفّتهم الملائکه یضربون وجوههم وادبارهم» (محمد/ 27)
«الله یتوفّى الأنفس حین موتها» (زمر/ 42)
در نگاه ابتدائی به این آیات تصوّر می‌شود که بین این آیات تنافی است اما اگر به نوع رابطة فاعل‌ها با یکدیگر و با فعلشان توجه شود این توهم برطرف خواهد شد چون هرگاه دو یا چند شیء در وقوع مؤثر باشند، نسبت بین فاعلیت آنها از دو حال خارج نیست:
1ـ فاعلیت عَرَضی: گاه چند فاعل در انجام کاری مشارکت می‌کنند، به گونه‌ای که رابطة آنها با فعل و نیز رابطة آنها با یکدیگر همسان و مشابه است. برای مثال، گاهی چند نفر با کمک همدیگر بار سنگینی را از مکانی به مکان دیگر منتقل می‌سازند، در این صورت فاعلیت فاعل‌های متعدد، فاعلیتی عرضی است.
2ـ فاعلیت طولی: این فاعلیت در جائی است که چند شیء در انجام فعلی تأثیر دارند، اما تأثیر برخی از آنها وابسته به برخی دیگر است. در این موارد، می‌توان فاعل مباشر را از فاعل بالتسبیب بازشناخت؛ فاعل مباشر، مستقیماً در انجام فعل مؤثر است ولی فاعلیت آن می‌تواند معلول و مسبّب فاعل دیگری باشد که آن را فاعل بالتسبیب می‌گویند. برای مثال اگر فعل «نوشتن» را در نظر آوریم، فاعل مباشر آن «دست» ماست و به عبارتی «قلم» مباشر است. اما روشن است که دست ما فاعل مستقل نبوده بلکه فاعلیت آن وابسته به نفس ما و در طول فاعلیت آن است. به این ترتیب، از یک سو می‌توان فعل نوشتن را به «دست» به عنوان فاعل مباشر انتساب داد و از سوی دیگر، می‌توان آن را معلول نفس انسان، که از آن به «من» تعبیر می‌کنیم، دانست؛ زیرا این نفس ماست که با تصمیم و اراده خویش، دست را به حرکت درآورده و به واسطه آن قلم را بر صفحه کاغذ جاری ساخته است. فاعلیت خداوند و فاعلیت مخلوقات، رابطه‌ای مشابه با رابطة نفس با قوای نفسانی و اعضا و جوارح بدن انسان دارد. اثری از مخلوقی سر می‌زند و از این جهت، مستند به او است، ولی استناد مانع از آن نیست که در مرتبه‌ای بالاتر، اثر مزبور به خداوند مستند گردد.
با توجه به این مطلب می‌توان آیاتی که فعل «توفّى» را به خداوند نسبت می‌دهد با آیاتی که آن فعل را به فرشتگان نسبت می‌دهد قابل جمع دانست و هیچ ناسازگاری میان آنها نباشد.
