کی و چگونه ایمان ها مشخص می شود؟
سوال:
"در آن شب فرشتگان و روح به فرمان پروردگارشان برای انجام دادن کارها نازل میشوند." (سوره 97 آیه 3-4). "ما آنرا در مبارک شبی نازل کردیم، ما بیم دهنده بودیم." شب قدر برای مسلمانان شب مقدسی است، شبی است که در آن همه چیز در مورد حیات و مرگ و... مشخص میشود. اعتقاد مسلمانان بر این است که هر چیزی که قرار است در طول سال اتفاق بیافتد در این شب توسط الله بر روی الواحی نوشته میشوند. این اعتقاد مسلمانان با (سوره 57 آیه 22) که میگوید "هیچ مصیبتی به مال یا جانتان نرسد مگر پیش از آنکه بیافرینیمش، در کتابی نوشته شده است. و این بر خدا آسان است." در تضاد است. این آیه در واقع میگوید که قبل از اینکه کسی خلق شده باشد سرنوشت افراد در الواحی نزد خداوند ثبت شده است و این نیز خود با (سوره 17 آیه 13) "کردار نیک و بد هر انسانی را چون طوقی به گردنش آویخته ایم. و در روز قیامت برای او نامه ای گشاده بیرون آوریم تا در آن بنگرد." که به این معنی است که افراد خود مسئول آن کاری که انجام میدهند و اتفاقی که برای آنها می افتد هستند.
پاسخ:
در اینجا یکی از پرسشهای مهم که قرنها است، میان اندیشمندان مسلمان وجود داشته، مطرح میشود و آن هم جبر و اختیار است. علم ازلی خداوند یا لوح محفوظ (که در آن همه چیز ثبت شده) از یک طرف، و اختیار و آزادی و مسئولیت پذیزی انسان از طرف دیگر، این موضوع ربطی به تناقضات ندارد، اما چون در اینجا طرح شده، پاسخ آن نیز به صورت خلاصه مطرح میشود، اگر چه در این زمینه مطالب بسیار است و کتابهای بسیاری نوشته شده است.
پاسخ اصلی به این تناقضنما آن است که رابطه لوح محفوظ و علم الهی با اراده و اختیار انسان رابطه طولی است، در حالی که فرض تناقض تنها در رابطه عرضی قابل تصور است.
توضیح آنکه: خداوند از ازل میدانست و در لوح ثبت است که کارهای انسان به اختیار او انجام میپذیرد و چون علم الهی ازلی و به تمام حوادث به نحو ثابت است (حتى حوادثی که در عالم طبیعت به صورت تدریج تحقق مییابد و آنچه که در نزد ما مربوط به آینده میشود) در علم خداوند به صورت ثابت ثبت است، اما آنچه که ثبت شده، انجام کارها به صورت اختیاری و ارادی است؛ یعنی کاملاً ثبت شده که انسان به نحو اختیار این کار را انجام میدهد.
در مورد تقدیر در شب قدر نیز به همین شکل است که در شب قدر، تقدیری میشود که این انسان با اختیار خود کارها را انجام خواهد داد یا نیک است و یا شرّ و بدی.
در مورد تقدیر شب قدر میتوان گفت که با قضای خداوند دو چیز است. تقدیر قابل تغییر است. تقدیر به معنای اندازهگیری شده و این بدان معنا است که عوامل طبیعت (و از جمله اراده انسان) در اندازهگیری کار انسان نقش دارد؛ به همین خاطر انسان میتواند با ارادة خود تقدیر را تغییر دهد.
به عبارت دیگر تا زمانی که تقدیر به مرحله قضا و حکم قطعی نرسیده باشد، قابل تغییر است. حتى در روایات دینی تأکید شده که برخی کارها میتواند موجب تغییر قضا و قدر شود، مثلاً در مورد دعا آمده است: دعا قضا را تغییر میدهد، اگر چه حتمی و استوار شده باشد.(1)
این بدان معنا نیست که هیچ چیز در مورد انسان قطعی و از پیش تعیین شده نیست. در عین حال بدین معنا نیست که تغییر قضا به واسطه دعا یا مانند آن در علم الهی ثبت نشده و در لوح محفوظ خداوند قرار نداشته باشد.
لوح نزد خداوند قرار دارد، لوح محفوظ و لوح محو و اثبات. آنچه که به رابطه اعمال و اختیار و اراده انسان تغییر مییابد، همان است که در لوح محو و اثبات قرار دارد و آنچه که انسان در نهایت با اختیار خود انجام داده و همان حتماً تحقق مییابد، در لوح محفوظ الهی ثبت و ضبط شده است.
پینوشتها:
1. اصول کافی، ج 4، ص 216.