حدیث سعید سعید است در شکم مادرش و شقی شقی است در شکم مادرش با توجه به خصوصیات محیطی و خانوادگی چگونه قابل تفسیر است؟

روایات و احادیث چندی بدین مضمون در اسلام وارد شده است، از جمله علی بن ابراهیم از رسول خدا (ص) نقل کرده: "الشقی من شقی فی بطن امه و السعید من سعد فی بطن امه؛ انسان بدبخت در شکم مادرش بدبخت است و انسان سعادتمند در شکم مادرش سعادتمند است". (1)
این روایات در مقام اثبات سعادت و شقاوت ذاتی نیست، همان طور که زوج بودن لازمه ماهیت عدد چهار است و هر جا چهار باشد، حتماً زوجیت میباشد. در بحث سعادت و شقاوت، انسان خاصی نیست که سعادت و خوشبختی در ذاتش باشد و از همان ابتدا خوشبخت باشد و هیچ عامل خارجی مثل تربیت، اراده و اعمال شخص باعث تغییر خوشبختی ذاتی نشود. همچنین در مورد بدبخت، این سخن هرگز صحیح نیست و مخالف قرآن و سنت و عقل میباشد. دلائل محکمی از این سه منبع بر بطلان این نظریه میتوان اقامه نمود و اشکالاتی فراوانی دارد که موجب میشود پی ببریم معنای دیگری از این روایت اراده شده است.
یکی از اشکالات چنین تفسیری از حدیث این است: قرآن کریم، اختیاری بودن اعمال آدمی را تصدیق نموده، و نظام عقل و بنای خرمندان و انسان‏ها را صحه نهاده است. در نظام خلقت الهی، انسان بعد از طی مراحل رشد از نطفه تا بلوغ، واجد موهبت عقل و بلوغ شده است، که به اختیار خود عمل کند و قدرت تشخیص بین خوبی و بدی و خیر و شر به او عطا شده است و اطاعت و گناه و ثواب و عذاب را با عقل خویش درک مینماید. هم چنین پیامبرانی برای هدایت آنان و دعوت آن ها به کار خوب و دوری از افعال زشت و ناپسند فرستاده است. با توجه به این مسائل، تکالیفی را بر او واجب نموده، پس اگر پیروی عقل خویشتن را نمود و اطاعت پروردگار و پیروی راه پیامبران را وجهه نظر خود قرار داد و امر و نهی الهی را گردن نهاد، اسباب خوشبختی را به اختیار خویش فراهم نموده و بهترین پاداش به او عنایت میشود، ولی اگر مخالفت عقل و شرع نمود، مقدمات بدبختی خویش را رقم زده است.
پس دنیا سرای امتحان و آزمایش است و انسان به دست خویشتن، عاقبت خود را رقم میزند.(2)
حال با توجه به اشکالات متعدد شقاوت و سعادت ذاتی انسان که بیان شد، معنای روایات شریفه این است که خدا با علم نامحدود خویش که به تمامی عوالم وجودی تعلق میگیرد، گذشته و حال و آینده انسان‏ها را میداند و اصلاً برای خدا زمان معنا ندارد. او میداند این طفل کوچک که در رحم مادر جا دارد، در آینده انسانی خوشبخت است یا سیه روز. علم الهی با اختیار انسان هیچ منافاتی ندارد، چرا که علم الهی به این تعلق گرفته که این شخص با اختیار خویش انسانی عابد و زاهد شده و نافرمانی حق نکند و خوشبختی خویش را رقم زند. این که همین شخص با اختیار و انتخاب خود گناه و معصیت کند و عامل نگون بختی خویش را فراهم نماید. سرشت و سرنوشت این انسان در هر حال این گونه معین شده که با اختیار و انتخاب سعادتمند شود و یا شفاوتمند. پس این تفسیر از سعادت و شقاوت هیچ منافاتی با اختیار ندارد.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
پینوشت‏ها:
1 - اصول کافی، ج 1، ص 211.
2 - مرحوم علامه محمد حسین طباطبایی (ره)، تفسیر المیزان، ج 8، ص 96.