چگونه نماز انسان را از گناه باز میدارد؟
هر نمازی که از روی ریا و برای هموار ساختن موقعیت اجتماعی و شغلی نباشد، بلکه ریشه در تعبّد و اعتقاد فرد داشته باشد، در جلوگیری از گناه به صورت نسبی مؤثر خواهد بود. اگر چه همه شرایط و ویژگیها را نداشته باشد.
آمار جرایم جامعهای که افراد آن اهل نمازند، با جامعۀ بینماز یکسان نیست. حتی آمار بزهکاری و جرم و جنایت جامعۀ نمازگزار در ماههای مختلف سال متفاوت است. ماههایی که مردم بیشتر به عبادت به خصوص نماز گرایش و توجه دارند مثل ماه مبارک رمضان و رجب و شعبان و دهۀ اوّل ذی الحجه، آمار معاصی اجتماعی، کمتر از ماههای دیگر است.(1)
این آمارها، تأثیر عملی نماز و عبادت و یاد خدا را اثبات میکند.
ضمن برشمردن برخی از آثار نماز و چگونگی تبدیل شدن آن به عامل بازدارندۀ گناه، به آثار تشریعی و تکوینی نماز و شرایط و ویژگیهای نمازگزار و نماز مقبول اشاره خواهدشد.
نماز از چند جهت بازدارنده گناه است:
1 – نماز ریشه گناهان (کبر و غرور) را میخشکاند:
ریشۀ بسیاری از گناهان، غرور و خودپسندی است، یعنی عاملی که ابلیس (عابد چند هزار سالۀ مستجاب الدعوه) را از مقام عبودیت، انداخت و به «شیطنت» و «رجیم» متصف ساخت.
امیر المؤمنین(ع) ضمن بر حذر داشتن از کبر و غرور میفرماید: «فَإنّه مِنْ أعظم الذنوب و الام العیوب، و هو حِلْیَة ابلیس»؛(2) از تکبّر و خودخواهی بپرهیزید، چه آن که این وصف بزرگترین گناه و ریشۀ همۀ عیبها و زیور ابلیس است».
یکی ازآثار و خواص نماز، ریشه کن کردن و منزه نمودن نمازگزار از «کبر و خودخواهی» است. امیرالمؤمنین(ع) میفرماید: «و الصلوة تنزیهاً عن الکبر؛(3) نماز انسان را از کبر و غرور منزّه میسازد».
بدیهی است وقتی علت و ریشۀ گناه محو شد، خودِ گناه که معلول آن است نیز محو خواهد شد.
2 – نماز یاد خدا است و یاد خدا بازدارنده است
از آیه 45 سوره عنکبوت این نکته استفاده میشود که تلاوت وحی این خاصیت را دارد که انسان را به «اقامۀ نماز» وا میدارد. اقامۀ نماز، نمازگزار را از افتادن در دام شیطان و ارتکاب گناه حفظ میکند.
مهمتر این که، در عرصههای مختلف اجتماعی و در هنگام رویارویی با گناه، او را به «یاد خدا» میاندازد. یاد خدا و احساس حضور در محضر حق، مهمترین عامل بازدارندگی از گناهان قلبی و بدنی است، زیرا عامل بسیاری از گناهان، غفلت از خداست.
از پیامبر اکرم(ص) نقل شده: « تا زمانی که مؤمن مراقب نمازهای پنجگانۀ خویش است، شیطان از او واهمه ونگرانی دارد، امّا همین که نسبت به نماز بیتوجهی کردو آن را سبک شمرد و ضایع ساخت، ترس و نگرانی شیطان فرو میریزد و جرأت میکند خود را به ضایع کنندۀ نماز نزدیک کند».(1)
ممکن است گفته شود اگر نماز بازدارنده از گناه است، پس چطور بسیاری از نمازگزاران با وجود اقامۀ نماز باز مرتکب معصیت میشوند، پاسخ : بازدارندگی نماز به میزان قبول آن است. اقامه (برگزاری) نماز با خواندن آن فرق دارد، یعنی در عمل میباید بندگی خدا را کرد، نه فقط با زبان.
نماز دارای درجات و مراتب است. هر نمازی به همان اندازه که از شرایط کمال و حضور قلب و روح عبادت برخوردار است، اثر وضعی و بازدارندگی از گناه دارد.
امام صادق(ع) میفرماید: «اگر کسی میخواهد بفهمد، نمازش قبول شد، یا نه ، به وضع و حال خویش بنگرد. اگر نمازش او را از گناه و معصیت بازداشت، پس قبول شده است. پس نماز به همان میزان و اندازهای که تأثیر میگذارد و بازدارندۀ از معصیت میشود، مقبول است».(5)
نماز با حفظ شرایط مانع گناه است
نمازگزار کیست و نماز مقبول چه شرایط و ویژگیهایی دارد؟
نماز مقبول، نمازی است که نیازمند دو دسته شرایط و ویژگیها است:
1 – احکام و شرایط که به خود نماز بستگی دارد، مثل طهارت، اخلاص، رعایت احکام و مسایل مربوط به آن،
2 – ویژگیهای مربوط به نمازگزار. قرآن در سوره معارج پس از بیان اسرار نماز، ویژگیهای نمازگزاران را در هشت بند ذکر میکند و میفرماید: نمازگزاران کسانی هستند که:
1 – همواره نمازشان را میخوانند و هرگز آن را ترک نمیکنند.
2 – نیازمندان و محرومان جامعه را شریک مال خود میدانند.
3 – قیامت را باور دارند، همۀ مشکلات و گرفتاریها و غفلتها در اثر فراموشی قیامت است. وقتی قرآن علت تبهکاری را برمیشمارد، میفرماید: «چون روز حساب را فراموش کردند، تن به گناه دادند».(6) نمازگزارکسی است که قیامت و حسابرسی اعمال را فراموش نمیکند.
4 – کسانی که از عذاب خدا هراسناکاند: نماز آن است که انسان را عذاب حق تعالی هراسناک گرداند».
5 – آنان که به عهد و میثاق خویش پایبندند، با جملۀ «ایاک نعبد» و «ایاک نستعین» چه عهد و میثاقی با خدا میبندیم؟ آیا وقتی با «الحمد الله» همه خوبیها و ستایشها را مخصوص خدا میدانیم، از خودستایی، و خودپسندی و چاپلوسی در برابر دیگران، فاصله میگیریم؟
6 – اهل رعایت در امانتها: کسانی که در باب امانتهای مالی و غیر مالی خدا و بندگانش اهل رعایت هستند.
7 – کسانی که پایبند به شهادتها و گواهیهای خویش هستند: اگر به وحدانیت حق شهادت میدهند، تا آخر و در همۀ شرایط پای آن ایستادگی میکنند، اگر به رسالت و نبوت و امامت و ولایت شهادت میدهند، تا آخر پای آن ایستادهاند.
8 – آنانکه مراقب و محافظ نمازند، نمازگزاران کسانی هستند که مواظب و مراقب اوقات نماز خویشاند، تا آن را در اوّل وقت اقامه کنند.
امیرالمؤمنین(ع) در جنگ صفین به آسمان نگاه میکرد، پرسیدند چرا، فرمود: مراقبم وقت نماز شد، نماز بخوانیم ودر محضر حق تعالی شرفیاب بشویم.
اگر نمازگزاری، نمازش را با رعایت هر دو دسته از شرایط و ویژگیها، اقامه کند و در زمرۀ نمازگزاران حقیقی قرار گیرد آیا دیگر دامن خویش رابه گناه آلوده میسازد؟(7)
آیا بازدارندگی نماز، تشریعی است یا تکوینی؟
مفسران برای آیۀ «انّ الصلوة تنهی عن الفحشاء و المنکر» دو معنا ذکر کردهاند:
1 – نهی تشریعی، یعنی پیام آیه این است: ای نمازگزاری که به بارگاه ربوبی راه یافتهای و با او خلوت کردهای و با «ایاک نعبد» بیعت نمودهای و با «ایاک نستعین» میثاق محکم بستهای، گناه نکن، و اگر تاکنون در غفلت بودهای دیگر گناه مکن و به عمل یا فردی نزدیک نشو که خدا دوستش ندارد.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: « کسی که اطاعت فرمان نماز نکند، نمازش نماز نیست و اطاعت نماز آن است که نهیِ آن را از فحشا و منکر به کار بندد.»(8)
2 – نهی «ان الصلاة تنهی عن الفحشاء» نهی تکوینی است، یعنی اقامۀ نماز یک اثر وضعی دارد و آن بازداشتن نمازگزار از نزدیک شدن به گناه است.
به پیامبر گفتند: فلان جوان انصاری که پیوسته در مسجد پشت سر شما نماز میخواند، آلوده به گناهان زشتی است و از آن دست نمیکشد فرمود: انّ صلاته تنهاه یوماً؛(9) یک روزی بالاخره نمازش او را از گناه بازش میدارد و پاکش میکند». با توجه به توضیحاتی که دادهایم روشن شد که نماز هم آثار تشریعی باز دارندگی دارد و هم آثار تکوینی.
پی نوشت:
1 – شاهد این ادعا، آمار جرم و جنایت و بزهکاری است که سازمان ملل از جوامع مختلف، و دستگاههای کشورها همانند دادگستری به صورت سالانه و ماهانه منتشر میکند.
2 – مستدرک، ج 2، ص 329؛ غرر الحکم، ج 1، ص 48، به نقل از آثار الصادقین، ج 18، ص 321.
3 – نهج البلاغه، حکمت 244.
4 – بحار الانوار، ج 82، 227.
5 – « مَنْ احبّ أنْ یعلم أقبلتْ صلاتهُ ام لم تقبل، فلْینظرْ هل منعتْه صلاتهُ عن الفحشاء والمنکر، فبقدر ما منعتْه منه، قبلتْ منه». مجمع البیان، ج 8، ص 447.
6 – ص (38)، آیه 26.
7 – اوصاف هشتگانه نمازگزاران و نتیجۀ آن که در این آیۀ تجلی یافته مربوط میشود به آیات 23 تا 35 سوره معارج.
8 - «لا صلوة لمَن لم یطع الصلوة و طاعة ان ینتهی عن الفحشاء و المنکر» مجمع البیان، ذیل آیه 45 عنکبوت.
9 – تفسیر نمونه، ج 16، ص 287، با تلخیص.
