حروف مقطعه در آغاز سوره‌های قرآن چه معنایی دارد؟
برخی از سوره‌ها باحروفی آغاز می شود که چون ناپیوسته قرائت می شود، به حروف مقطعه نام گذاری شده است. تبیین این حروف از آغاز تاریخ تفسیرتاکنون همواره توجه مفسران و قرآن پژوهان را به خود معطوف داشته و در تحلیل آن دو راه پیموده اند:
1- برخی این حروف را راز و رمزی میان خدا و رسول اکرم (ص) دانسته، از این رو آن را غیر قابل تفسیرمی دانند،
2- گروه دیگری (که بیشتر آنها مفسران و قرآن شناسان هستند) برآنند که این حروف مانند سایر آیات اگر چه معرفت کنه آن ممکن نیست، اما تفسیر پذیر است.(1)
ابتدا برخی از ویژگی‌های حروف مقطعه را ذکر می کنیم، سپس به برداشت‌ها و تحلیل‌های مفسران از حروف مقطعه می پردازیم.
برخی از ویژگی‌های حروف مقطعه:
1-حروف مقطعه از مختصات قرآن است و در سایر کتاب‌های آسمانی مانند تورات و انجیل سابقه ندارد.
2- این حروف اختصاص به سوره‌های مکی یا مدنی ندارد، زیرا در 27 سوره مکی و در دو سوره مدنی آمده است.
3- حروف مقطعه اوایل سوره‌ها ، برخی یک حرفی است ، مانند : "ن" و "ق" بعضی دو حرفی مانند : "طس" ، "یس" ، "طه" و "حم" برخی سه حرفی، مانند : "الم"، "الر" و "طسم" بعضی چهار حرفی مانند : "المص" و برخی پنج حرفی، مانند: "کهیعص" و "حم عسق.(2)
4 - برخی از این حروف اصلا تکرار نشده است، مانند "ن" و "ق" ؛ بعضی دوبار تکرار شده ، مانند "ص" که در سوره "ص" به طور مستقل ذکر شده و در سوره اعراف جزو "المص" قرار گرفته ؛ برخی از آنها شش بار تکرار شده، مانند "الم" و بعضی از آنها هفت بار تکرار شده، مانند "حم" و آن سوره‌های هفتگانه به "حوامیم سبعه" موسوم است.
5- حروف مقطعه پس از حذف مکررات آنها چهارده حرف است.(3)
6- در 29 سوره ای که حروف مقطعه دارد، در آغاز یا متن آنها سخنی از وحی، نبوت و قرآن است و این یک مطلب مشترک بین این سوره‌ها می باشد.
7- بین حروف مقطعه هر سوره با محتوای آن ارتباط خاصی است. بر این اساس ، همة سوره‌هایی که با حروف مقطعه همگون آغاز می شود، در خطوط کلی مضامین نیز همگون است.
اما این که حروف مقطعه بر چه معنا و مفهومی دلالت دارد، آرا و احتمال‌های گوناگون ابراز شده :
أ) حروف مقطعه از متشابهاتی است که علم آن مخصوص خدا است و درک آن توسط افراد ممکن نیست.
ب) حروف مقطعه هر سوره نام همان سوره است، چنان که سوره‌های "یس" و "طه" و "ص" و "ق" هر کدام به نام حروف مقطعه خود نام گذاری شده اند.
پ) حروف مقطعه نام‌های قرآن کریم است.
ت) هر یک از حروف مقطعه، علامت اختصاری و اشاره به اسمی از اسمای حسنای الهی و برخی نیز رمز و اشاره به نام پیامبر است.
ث) حروف مقطعه اجزای اسم اعظم الهی است و اگر به درستی و از روی بصیرت ترکیب شود، اسم اعظم ظهور می کند. اسم اعظم نامی است که با آن می توان در جهان هستی، تصرف کرد و انسان‌های عادی به معرفت آن دسترسی ندارند.
ج) حروف مقطعه سوگندهایی است که خداوند یاد کرده بر این که قرآن، کلام و کتاب اوست. سر سوگند به این حروف آن است که حروف الفبا دارای شرافت و حرمت است.
چ) این حروف براساس حساب ابجد اشاراتی است به مدت بقای اقوام و امت‌ها و اجل آنها و نعمت‌ها و بلاها ، چنان که در روایات آمده که "المص" ناظر به انقراض دولت اموی است.
ح) حروف مقطعه برای مرز بندی بین سوره‌ها و نشانه پایان سوره قبلی و شروع سوره بعدی است.
خ) این حروف به منزله خلاصه و پیام اجمالی محتوای سوره است. (4)
د) حروف مقطعه مقدمه و کلید سوره‌ها است.
ذ) سوره‌های دارای حروف مقطعه مشترک ، در مضامین و سیاق نیز با یکدیگر مشابه و متناسب است. این تشابه ویژه میان سوره‌های مزبور با سایر سوره‌ها وجود ندارد.
ر) حروف مقطعه رمز و سری بین خدا و رسول اکرم (ص) است و مقصد از آن فهماندن دیگران نیست.
ز) خداوند می خواهد بگوید که قرآن از جنس همین حروف الفبا است که روزمره با آن سر و کار دارید اما از آوردن مثل آن ناتوان هستید، پس بفهمید که این کلام از ناحیه خداوند است.
در بسیاری از سوره‌ها ، پس از حروف مقطعه ، آیه بعدی در مورد قرآن و نزول وحی است.
پی نوشت‌ها:
1-آیت الله عبدالله جوادی آملی، تسنیم، ج2 ، ص 63 و63.
2-همان ، ص 65 و 66 .
3-بهاءالدین خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج1، ص 925.
4-تسنیم، ج2، ص 80 تا 95، با تلخیص.
