منظور از بهره وری چیست؟
زمان از میان رفتنى است و نمىتوان آن را پس انداز کرد. تنها مىتوان آن را به روشهاى مختلف به بهرهورى رساند. وقت آن قدر ارزشمند است که خداوند به آن سوگند یاد کرده است. به قول برایان تریسى: «کیفیت زندگى شما به میزان بهرهورى شما از زمان بستگى دارد و این که کیفیت مدیریت زمان شما در استفاده بهتر از وقت چگونه است.»1
ممکن است این پرسش در همین آغاز ایجاد شود که شاه کلید بهرهورى یا مدخل اصلى به سمت بهرهورى زمان چیست؟ پاسخ یک کلمه است: نظم.
از دهه نود به بعد، زمان سرمایه تلقى شد و افراد همواره ارشاد مىشوند در پى یافتن راههایى باشند که زمان انجام کارها را مرتب کنند و حتى آن را کاهش دهند. این قاعده را تجدید سازمان مىخوانند. تجدید سازمان یعنى زمانى که فرد پیوسته در جست و جوى راههاى بهتر، منظمتر، سریعتر و مؤثرتر براى حصول به نتایج مثبت گام بر مىدارد.
نظم پذیرى و بهرهورى :
نظم پذیرى دروازه و مجوز ورود به سمت بهرهورى است. امروزه رتبه بندى کشورهاى مختلف جهان، از نظر شاخصهاى رقابت پذیرى، بیانگر این واقعیت است که سبب بالا بودن این شاخص در بعضى کشورها، بالا بودن سطح نظم پذیرى آن جوامع است. بسیارى از استادان جامعهشناسى، مانند آنتونى گیدتر، ایجاد عادت نظم پذیرى در آحاد جامعه را مبناى توسعه یافتگى مىدانند و معتقدند بدون این عادت امکان بهرهورى و پیشرفت وجود ندارد. بررسىها نشان مىدهد وجه مشترک تمام کشورهاى توسعه یافته نظم پذیرى منابع انسانى آنها است. باید توجه داشت:
الف) اگر از دریچه نظم و تقیّد به آن به زندگى بنگریم و از اتلاف این سرمایه جلوگیرى کنیم، محیط و روزگار برایمان زیبا مىشود و احساس بهرهورى مىکنیم.
ب) عمر، زمان و فرصتها دست خداوند متعال است؛ اما نتیجه آن به دست خود ما است. باید از ثمره آن بهرهورانه، بهره گیریم.
ج) در بحث بهرهورى از زمان، نشیبها بسیار است. اگر نشیبى در زندگى نباشد، قدر فرازها را نخواهیم دانست.
د) اگر از وقت درست استفاده کنیم، همیشه وقت کافى داریم؛ و این یکى از معانى بهرهورى است.
به استادى گفتم: تعبیرى قشنگ براى زمان و بهرهورى بفرمایید. بىدرنگ فرمود: براى ترقى و رشد در زندگى و بهرهورى از زمان نباید در انتظار یک آسانسور به سر برد. باید راه پله را پیش گرفت و پله پله بالا رفت.
افراد نیکبخت و داراى پشتکار که بهرهورانه با زمان برخورد مىکنند، به یکدیگر شباهتهایى دارند؛ ولى هر نگون بختى که در دور ریختن فرصتها تسلیم شده، اصطلاحاً در جهت تخریب زمان خود گام بر مىدارد، از بدبختى ویژه برخوردار است. روح تحقیق، دقت، تفکر، نکته سنجى و موشکافى، ذوق سلیم، سعه صدر و انصاف، عشق به حقیقت و بىپروایى علمى زاده بهرهگیرى از زمان است. کسانى در مدت تحصیل خویش سوختگیرى علمى خوبى انجام مىدهند که از فرصتها به صورت بهینه استفاده مىکنند.
الگوى بهرهورى از زمان :
عمدتاً روش زندگى انسانهایى که از زمان بهرهگیرى مناسب انجام مىدهند و از فرصتها به نحو احسن استفاده مىکنند، قابل تأمل و اقتباس است؛ حتى اگر در نوع فعالیت و اهداف با ما تفاوت داشته باشند. ابوریحان به نظم شهره بود و از فرصتها به خوبى استفاده مىکرد. او، پس از استقرار در غزنه، چند بار به زادگاهش خوارزم سفر کرد و در غالب جنگهاى سلطان محمود در هندوستان شرکت جست. ابوریحان در این کشور بیشتر با علما و حکماى هند معاشرت داشت. بنابراین، زبان سانسکریت آموخت، اطلاعات خود را وسعت داد و مواد کتاب معروف خود «تحقیق ماللهند» را فراهم ساخت. پیش از بیرونى، کسى در جهان اسلام به هند پژوهى دست نزده است. در غرب و شرق نیز، به گزارش تاریخ، تنها یک سفیر یونانى (295 پیش از میلاد) و یک روحانى چینى (چهار صد سال پیش از بیرونى) و یکى دو تن دیگر درباره هند تحقیق کردهاند. از آن جا که بیرونى انسانى منظم، مدقق و محقق بود، نوشتههایش معتبر است.
تألیفات این بزرگمرد که نمونه کاملى از فرصتشناسى و بهرهورى از زمان است به 131 مجلّد مىرسد. او کتابهایى را از سانسکریت به عربى ترجمه کرد و واسطه نقل دانش اسلامى به هندوستان بود.
چهار اصل طلایى در بهرهورى از فرصتها
1. آرایش مجدد: پیوسته در پى یافتن راههایى باشید که وقت و امکاناتتان را بر مسائلى که بیشترین ارزش را براى رشد و تعالى شما دارند، متمرکز کند.
2. باز آفرینى: همواره در پى یافتن راههایى باشید که عملکرد شما را کاملاً متحول کند؛ به گونهاى که فعالیتهاتان با اهداف بلند مدت شما بیشتر هماهنگ شود.
3. قاطعیت: تردید و دو دلى از عوامل مهم اتلاف وقت است. در 80 درصد موارد باید وقتى ایدهاى خاص به ذهنتان مىرسد، در مورد اجرا یا عدم اجراى آن قاطعانه تصمیم بگیرید.
4. سرعت عمل: سرعت عمل در کار شرط اساسى موفقیت است. شور و شوقِ عملکردِ سریع را در خود پرورش دهید.
«پیشرفت و ترقى از آن افرادى است که سرعت عمل دارند. افراد مُردّد آن قدر طول مىدهند که همه چیز خراب مىشود.» بنابراین، اگر مىخواهید از پیشتازان حرفه و مقطع و رشته تحصیلى خود باشید، باید د رکار خود به داشتن سرعت و قابل اعتماد بودن مشهور شوید و تردید و دو دلى را، مگر در موارد ابهام، از خود دور سازید. حضرت امام على(ع) مىفرماید: «اگر از چیزى ترسیدى به سمت آن حرکت کن.»2
این اصل، از اصول ریسکپذیرى است. مراد از ترس در این جا بیشتر واهمه ذهنى و ترس خیالى است و حضرت مولى الموحدین امیرالمؤمنین(ع) بر سرعت عمل و از دست ندادن فرصتها تأکید مىورزد. رالف امرسون (شاعر) نیز مىنویسد: «از هر چه که مىترسید آن را عملى سازید.»3
چرا بحث بهرهورى روز به روز جدىتر مىشود؟
توجه به مسائل زیر، براى درک پاسخ این پرسش ضرورت دارد:
1. تفاوت انسان و دیگر آفریدهها
اگر انسان و سایر مخلوقات را داراى تفاوت ذاتى مىدانیم و انسان را اشرف مخلوقات مىپنداریم، باید زمینههایى فراهم آورد تا انسان با کار و شغل خود، رشد و ارتقا یابد. توجه به بهرهورى خصوصاً «بهرهورى زمان یعنى اتخاذ موضع قاطعانه در قبال سکون و رکودى که جوهره انسانیت و انسان را نابود مىسازد.»
2. محدودیتها
امروز محدودیتهاى موجود توجه به بهرهورى از زمان را اجتناب ناپذیر مىسازد. محدودیت در همه چیز (فرصتها، ظرفیتها، امکانات، دانشگاهها،
اشتغال، درآمد و...) هویدا شده است. بنابراین، هرکس مهرورزانه و بهرهورانه با زمان حرکت کند و اصطلاحاً موتورهاى ذهنى خود را روشن سازد و با تانک فکرى به سمت اهداف پیش رود و مهمتر از همه رقص اندیشه راه بیندازد، موفقتر است. امروزه بهرهورى از فرصتها بهترین پاسخ به محدودیتهاى برنامهریزى شده و غیر برنامهریزى شده است.
3. تعهد و مسؤولیت
تعهد و مسؤولیت یک مسلمان مؤمن و خواهان رشد و پیشرفت، باید در طول زمان امتداد داشته باشد. تمام ذخایر انسانى و غیر انسانى امانتهایى متعلق به تمام انسانها است. باتوجه به بهبود بهرهورى مىتوان به نحو احسن از سهم آیندگان و حاضران محافظت به عمل آورد.
4. تداوم حیات
ایستادگى و حضور مؤثر در صحنه دنیاى امروز - با همه تحولاتى که از دهه 1970 به بعد صورت گرفته - مستلزم سرعت و ودقت عمل بیشتر است. باید زمان را با حفظ کیفیت و کمیت یا بهبود آنها به زنجیر کشید؛ و گرنه رقابتهاى هولناک در آینده تومار حیات هر غافلى را در هم خواهد پیچید. بهبود بهرهورى، خصوصاً نیروى انسانى، با اتکا به حرکت همه جانبه ملى هر فاصلهاى را به سرعت جبران مىکند.
بهرهورى و خلاقیت
خلاقیت و نوآورى بابهرهورى ارتباط تنگاتنگ دارد. یکى از ویژگىهاى سالهاى آغازین هزاره سوم میلادى در دنیاى امروز سرعت تغییرات است. جامعههایى مىتوانند در صحنه جهانى حضور فعال داشته باشند وتماشگر باقى نمانند که با تغییرات متحوّل شوند و به غنى سازى خود پردازند و با حفظ فرهنگ بومى، برنامههاى مختلف داشته باشند. در شرایط کنونى، وجود ذخایر و منابع طبیعى در یک کشور چندان مزیّت قلمداد نمىشود. آنچه امروز مزیت به شمار مىآید، توان خلاقیت و نوآورى است که در دانشجویان و شاغلان هر کشور وجود دارد؛ زیرابا استفاده از خلاقیت و نوآورى مىتوان از ذخایر و منابع موجود بهره گرفت؛ آن را به کالاها و خدمات متنوع و داراى ارزش افزوده بالاتر تبدیل کرد و در کشورهاى دیگر جهان به فروش رساند.
مثلث بهرهورى
امروزه، براى بهرهورى از زمان و فرصتها و مدیریت فردى و اجتماعى، در بحث بهرهورى از مثلثى با سه ضلع پر اهمیت و داراى سه مؤلفه سخن به میان مىآید.
1.انگیزه:(Motive) تمایل فرد براى وارد شدن به فعالیتهاى جهت دار و ضرورى انگیزه نام دارد. انگیزه از ایمان و احساس تعهد در برابر هدفها مایه مىگیرد. هر چه مشارکت افراد در تصمیمگیرىها و هدف گذارىها بیشتر باشد، به همان نسبت انگیزهها قوىتر خواهد شد. البته لازمه این مشارکت، نظام ارتباطى مناسب است که مىتواند آگاهى از اهداف و برنامهها را فزونى بخشد.
2. روحیه:( Morale) انگیزه پدیدهاى فردى است؛ اما روحیه پدیدهاى گروهى به شمار مىآید که به صورت انتخاب هدفهاى مشترک و تلاش در راستاى تحقق آنها تجلى مىیابد. روحیه ایدهها و فعالیتهاى ذهنى انسان را جهت مىدهد.
3. نظم و انضباط:(Desepline) حس اطاعت و تعهد در برابر زمان، فرصت، قو انین و مقررات و برنامهها از شاخصهاى مهم بهرهورى است؛ به عبارت بهتر، «فرد منظم دربان فرصتها است.»
سخن آخر:
مهارتهاى بهرهورى از زمان وفرصتها عامل جامه عمل پوشاندن به اهداف و آرزوها است؛ و تنبلى و بىنظمى و آشفتگى دزد آرزوها و موفقیتها شمرده مىشود. مهارتهاى بهرهورى کمک مىکند تا از اوقاتى که به مطالعه، کار، تحقیق، کلاس درس و فعالیتهاى دیگر مىپردازید، بیشترین بهره به دست آید. علاوه بر نظم و روحیه و انگیزه، موارد زیر نیز در شمار این مهارتها جاى دارد.
الف) خود ارزیابى مستمر
ب) تمرکز حواس
ج) پرسیدن
د) برخورد سؤالى داشتن
ه) کشف ارتباط مسائل با همدیگر
و) یادداشت فعالیتها
ز) تقسیم کارها
ح) زمان بندى
رویکرد شما به فرصتها و زمان تا حد زیادى پیشرفت و موفقیت شما را رقم مىزند. انسانهاى بهرهور حتى مىتوانند همزمان بر دو یا چند تفکر متضاد تمرکز کنند و به کار ادامه دهند؛ یعنى هم دید دراز مدت داشته باشند و هم کوتاه مدت.
پىنوشت:
1. مدیریت زمان (رموز استفاده بهتر از وقت در زندگى و کار)، برایان تریسى، ترجمه اشرف رحمانى و کورش طارمى.
2. مدیریت اسلامى، دکتر حقیقى.
3. قدرت شعور باطن، ژوزف مورفى، ترجمه قراچه داغى، ص 266.
4. آشنایى با بهرهورى به زبان ساده، معاونت آموزش و نیروى انسانى سواد آموزى کشور، ص5.
5. نهج البلاغه.
6.غررالحکم و دررالکلم.
