تلاش های پیامبر اسلام(ص) و امام علی(ع) چه مقدار سیاسی و چه مقدار فرهنگی و اقتصادی بود؟ توضیح دهید.

دقیقاً نمی توان میزان تلاش پیامبر(ص) و امام علی(ع) در خصوص بهبود وضع سیاسی، فرهنگی و اقتصادی جامعه اسلامی را بیان کرد؛ زیرا در هنگام تشکیل جامعه آرمانی، تحولات گسترده به وجود می آید که تعیین میزان این تحولات بسیار مشکل است.
از گفتار و سیاست این دو شخصیت الهی استفاده می شود که آنان در سه حوزه سیاست، فرهنگ و اقتصاد فعالیت هایی انجام داده اند. پیامبر(ص) و امام علی(ع) نخست این نگرش را تقویت کردند که دین با سیاست همگرایی دارد. از سوی دیگر پیامبر(ص) و امام علی(ع) از مردم بیعت گرفته و آنان را به حضور در صحنه های سیاسی و اجتماعی فرا خواندند تا این فرهنگ نهادینه شود که مردم نقش عمده در ساختار حکومت دارند. امام علی(ع) در هنگام تدوین و تبیین وظایف رهبر و مردم، حقوق متقابل آن دو را تعریف کرده(1) و فرمود: "اگر حضور مردم نبود، حکومت را نمی پذیرفتم".(2)
استراتژی پیامبر(ص) و علی(ع) در برابر مخالفان آنان نیز قابل توجه است. این دو شخصیت الهی در برابر مخالفان خود از اهرم مدارا و قاطعیت بهره گرفته و به مردم نیز آموختند که حفظ نظام دینی از مهم ترین واجبات است.
پیامبر(ص) و علی(ع) در خصوص گسترش فرهنگ اسلامی نیز فعالیت های مهمی انجام دادند. قبل از ظهور اسلام، سنت و آداب جاهلیت، تفاخر به مقام و موقعیت اجتماعی و فخر فروشی به مال و ثروت از سنت های پذیرفته شده بود. همچنین قوم گرایی و نژاد پرستی از سنت های آن عصر محسوب می شد. در تاریخ آمده است که میان دو قبیله "بنی سهم" مفاخره رخ داد، هر کدام از دو طرف افتخارات قبیلگی خویش را در برابر افتخارات دیگری بر شمردند و هر یک از دو قبیله مدعی شدند که نفرات قبیلة ما از شما بیشتر است. به دنبال این ادعا به سرشماری پرداختند و نتیجه به سود یکی و زیان دیگری خاتمه یافت اما به نزاع برخاستند، این بار زنان حامله را دو تن شمردند! باز یکی از این دو که مغلوب شده بود، پیشنهاد کرد که باید تمام مردگان را نیز شمارش نمایند، از این رو به قبرستان ها رفتند و به سرشماری مردگان پرداختند.(3)
پیامبر اسلام(ص) با فرهنگ جاهلیت مبارزه نموده و به نهادینه کردن فرهنگ اسلام پرداخت.
اسلام با طرح تقوا،(4) جهاد و علم به عنوان شاخصه های مهم ارزشی به فرهنگ سازی پرداخته و نژادپرستی، تفاخرات قبیلگی و تبعیض نژادی را سنت های غیر معقول دانست. پیامبر فرمود: "ای مردم! خداوند در پرتو اسلام افتخارات دوران جاهلی و مباهات به وسیلة پدران، انساب و ثروت ... را از میان برداشت و همگی از آدم، و نیز او از خاک به وجود آمده اند. بهترین مردم کسی است که از گناه و نافرمانی چشم پوشی کند. ای مردم! عرب بودن ملاک شخصیت و جز ذات شما نیست، بلکه تنها زبانی گویا است. هر کس در انجام وظیفه خود کوتاهی کند، افتخارات پدری، او را به جایی نخواهد رساند و ضعف هایش را جبران نخواهد کرد. من تمام دعاوی مربوط به جان و مال و همه افتخارات موهوم دوران گذشته را زیر پای خود می گذارم و تمام آن ها را بی اساس اعلام می کنم".(5)
متأسفانه بعد از رحلت پیامبر(ص) برخی از زمامداران شیوه های پیامبر در خصوص گسترش فرهنگ اسلام را نادیده گرفته و برخی از سنت های جاهلیت مانند تبعیض نژادی را حاکم کردند و مردم نیز از فرهنگ اسلام فاصله گرفتند، از این روی امام علی(ع) بعد از به دست گرفتن حکومت و قدرت اعلام نمود که وی بر اساس شیوه رسول خدا حکومت نموده و ساختار جامعة اسلامی را دگرگون خواهد کرد، زیرا مردم از معارف دین فاصله گرفته، برخی از ارزش ها ضد ارزش و ضد ارزش ها به عنوان ارزش مطرح شده اند.
پیامبر اسلام در خصوص بهبود وضع اقتصادی جامعه اسلامی تلاش کرد که این فعالیت ها در زمینه کشاورزی و عمران بود.
امام علی(ع) هم قبل از خلافت و هم بعد از خلافت به فعالیت های اقتصادی پرداخته و جهت بهبود وضع اقتصادی جامعه اسلامی فعالیت می کرد که در این جا به بعضی از سیره و سیاست های اقتصادی امام بعد از خلافت اشاره می شود:
1ـ از فعالیت های مهم حضرت، عمران و آبادانی شهر ها بود وی به مالک اشتر دستور داد که به عمران و بهبود وضع اقتصادی بپردازد.(6)
2ـ از سوی دیگر سیاست حضرت اولویت دادن به تولید کالاهای اساسی بود، از این رو به تولیدات کشاورزی بسیار اهمیت می داد.(7) خطاب به مردم فرمود: "در سرزمینی قرار گرفته اید که باید زراعت کنید، زیرا زراعت مایة برکت است و در آن از ابزار شخم زیاد استفاده کنید".(8) امام شخصاً به فعالیت های اقتصادی می پرداخت.
ابن ابی الحدید می نویسد: امیرمؤمنان علی(ع) برای آبیاری درختانِ خرمایِ گروهی از یهودیان مدینه با دستان خود آب می کشید تا حدی که دستانش تاول می زد. دستمزد خود را صدقه می داد و بر شکم خود سنگ می بست!.(9)
3ـ از تلاش های مهم اقتصادی امام، تقسیم عادلانة بیت المال بود. وی برای تقسیم بیت المال ترجیح و تبعیض میان مردم و قبایل قایل نبود. سهمی که از بیت المال برای خود در نظر گرفته بود، مانند سهم بقیة مردم بود و بیشتر اوقات به نفع نیازمندان از سهم خود صرف نظر می کرد.(10)
پیامبر اسلام(ص) با تلاش های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی جامعه مطلوب و آرمانی به وجود آورد. "توماس کارلایل" می گوید: "خداوند عرب را به وسیلة اسلام، از تاریکی ها به سوی روشنایی ها هدایت فرمود: از ملت خموش و راکدی که نه صدایی از آن در می آمد و نه حرکتی از آن محسوس بود، ملتی پدید آورد که از گمنامی به سوی شهرت، از سستی به سوی بیداری، از پستی به سوی فراز، از عجز و ناتوانی به سوی نیرومندی سوق داده شد.
نورشان از چهار سوی جهان می تابید. از اعلان اسلام یک قرن نگذشته بود که مسلمانان یک پا در هند و پای دیگر در اندلس نهادند".(11).

پی نوشت ها:
1. خورشیدی بی غروب، ص 50.
2. نهج البلاغه، خطبة 3.
3. تفسیر مجمع البیان، ج 1، ص 534.
4. شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 17، ص 281.
5. بحارالانوار، ج 7، ص 293؛ مغازی واقدی، ج 2، ص 836.
6. نهج البلاغه، نامه 53.
7. موسوعه الامام علی بن ابی طالب، ج 4، ص 174 ـ 175.
8. دانشنامه امام علی(ع)، ج 7، ص 269.
9. شرح ابن ابی الحدید، ج 1‍ ص 22.
10. مسعودی، مروج الذهب، ج 2، ص 380.
11. فروغ ابدیت، ج 1، ص 63 ـ 64.