معرفت نفس از مباحث بسيار مهم و ارزشمند در حوزه اخلاق و عرفان اسلامي است كه جنبه هاي مختلفي دارد.

معرفت نفس يعني خود شناسي، خود شناسي اخلاقي بدان معناست كه انسان به تامل درباره خود بپردازد و صفات، استعدادها و ملكات مثبت و منفي خود را در قدم اول بشناسد و در قدم دوم به يك سازندگي اصولي دست بزند. مسلم است كه انسان تا از شناخت صفات و ملكات خود غافل باشد، نمي تواند به اصلاح خود بپردازد.

در آيات و روايات، بر خودشناسي تاكيد فراواني شده است كه ما چند نمونه را ذكر مي كنيم:

1. قرآن كريم ضمن توجّه خاصي كه به مسئله خودشناسي دارد، مي فرمايد:

 "عليكم أنفسكم لا يضرّ كم من ضلّ إذا اهتديتم؛به خودتان بپردازيد. هر گاه شما هدايت يافتيد، آن كس كه گمراه شده است به شما زياني نمي‏رسانداي كساني كه ايمان آورده‏ايد، به خودتان بپردازيد."(1)

2.نبي مكرم اسلام نيزدر رواياتي ضمن تاكيد بر اسباب معرفت نفس و آثار آن، خودشناسي را راه خداشناسي دانسته و فرموده اند:"من عرف نفسه فقد عرف ربّه؛ هر كس نفس خويش را شناخت، خداي خويش را شناخت".(2)

حضرت علي(ع) هم در اين باره مي فرمايند:

3. غَايَةُ الْمَعْرِفَةِ أَنْ يَعْرِفَ الْمَرْءُ نَفْسَه‏؛ بالاترين حد شناخت، خود شناسي است.(3)

4. أَعْظَمُ الْجَهْلِ جَهْلُ الْإِنْسَانِ أَمْرَ نَفْسِه‏؛ بزرگترين ناداني، جهل انسان نسبت به خود است.(4)

5. نَالَ الْفَوْزَ الْأَكْبَرَ مَنْ ظَفِرَ بِمَعْرِفَةِ النَّفْس‏؛ كسي كه به شناخت خويش دست يابد، به بالاترين سعادت رسيده است.(5)

6. مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدِ انْتَهَي إِلَي غَايَةِ كُلِّ مَعْرِفَةٍ وَ عِلْم‏؛هر كه خود را بشناسد، به نتيجه و غايت هر شناخت و دانشي دست يافته است.(6)

-بي ترديد، شناخت صفات و حالات مثبت و منفي نفس، كار يك شبه نيست، بلكه همواره و در هر لحظه از زندگي نبايد از چنين كاري غافل بود. يكي از مهمترين عوامل موفقيت در اين مسير، واقع بيني است. كسي مي تواند خود را بشناسد كه با خودش تعارف نداشته باشد و بداند هرگز نمي تواند خود را فريب دهد. خود را از هرگونه نقص و عيبي مبرا دانستن، مهمترين مانع در پروسه شناخت نفس است. انسان بايد از روي حقيقت جويي به تجزيه و تحليل احوال دروني خود بپردازد و بداند كه با اغفال خود و ديگران، واقعيت عوض نمي شود و كسي از اين راه، به سعادت نمي رسد. از سوي ديگر، صبر و بردباري نيز از كليدهاي موفقيت از اين راه است. مراحل تكامل را همچون پله هاي نردبان يكي پس از ديگري طي كرد تا به مقصد نهايي رسيد.

خلاصه آنكه بايد عزم را جزم كرد و دامن همت را بالا زد و در اين راه گام برداشت. بي ترديد كسي كه در اين راه گامهاي اوليه را بپيمايد خداوند در پيمودن بقيه راه او را كمك خواهد كرد به ويژه اگر طي اين مسير با توسل به اهل بيت و توكل توام باشد.

-راه تحصيل:

1. راه علمي كه با مطالعه و كلاس رفتن به دست مي آيد.

2. راه عملي كه نياز به مجاهدت دارد و بطور خلاصه عبارتند از:

أ- به خدا توكل كنيم، چه در شروع راه و چه در امتداد آن.

ب- به اهميت و ارزش خودشناسي توجه كنيم و روحيه غفلت را از خود بزداييم.

ج- با پا گذاشتن روي هواي نفس سعي در كشف امتيازات و معايب خود داشته باشيم.

د- در صدد رفع رذايل اخلاقي و معايب خود برآييم.

ه- اهتمام به انجام واجبات و ترك محرمات بداريم.

و- تفكر و تدبر در آيات قرآن. و...

براي رفع معايب نيز مي توان از شيوه مشارطه، مراقبه و محاسبه بهره گرفت: در ابتداي هر روز با خود عهد كنيم و شرط ببنديم كه فلان عيب يا عيوب مورد نظر را ترك كنيم (مشارطه)، در طول روز در اعمال و گفتار خود دقت كافي داشته باشيم(مراقبه) و در پايان روز، اعمال روزانه خود را مورد بررسي قرار دهيم؛ نسبت به اعمال صالح و ترك اعمال ناشايست خدا را شكر كنيم و نسبت به موارد عدم رعايت عهد خدا، توبه كنيم و در صدد جبران برآييم(محاسبه).

-خودشناسي ارزشمندترين شناخت ها و مقدمه خداشناسي است، معرفت نفس نه تنها بر معرفت الله ارجحيت ندارد، بلكه وسيله اي است براي بهتر شناختن خدا؛ پس اصل، معرفت رب العالمين است كه براي رسيدن به آن بايد از ابزار و وسايلي از جمله شناخت نفس استفاده كرد.

براي مطالعۀ بيشتر به لينك زير كه آدرس انجمن گفتگوي ديني مركز ملي است رجوع فرماييد:

http://www.askdin.com/thread21314.html

-منبع براي مطالعه:

1. تهذيب نفس يا خودسازي: استاد ابراهيم اميني

2. خودشناسي براي خودسازي: استاد مصباح يزدي

3. مباني خداشناسي: محمدي ري شهري

4. معارف قرآن: استاد محمدتقي مصباح يزدي

5. معرفت نفس: استاد حسن زاده آملي

6. حكمت عملي يا اخلاق مرتضوي، علامه حسن زاده آملي

7. مجموعه آثار شهيد مطهري، خصوصا كتاب هاي ايمان، انسان و سرنوشت

پي نوشت ها:

1. مائده (5) آيه 105.

2. علامه مجلسي، بحارالانوار، مؤسسه الوفا، بيروت، 1404 ه ق، ج 2،‌ص 32.

3. تميمي آمدي، عبد الواحد بن محمد، تصنيف غرر الحكم و درر الكلم‏، دفتر تبليغات‏، قم، ‏1366 ش‏، ص 232

4. همان.

5. همان.

6. همان.

برادر گرامي؛ سعي كنيد اراده خود را تقويت نماييد و مشكلات فرا روي ازدواجتان را برطرف نماييد. تا زمان فراهم شدن شرايط ازدواجتان تقواي عملي و دروني را رعايت كنيد. 

كتاب هاي ذيل معرفی می شود:

1- مشكلات جنسي جوانان،نوشته آيت الله مكارم  شيرازي

2- هفت روش پيشگري از انحراف جنسي؛ نوشته هادي حسين خاني - انتشارات موسسه آموزشي پژهشي امام خميني

3- جوان، هيجان و خويشنداري؛ نوشته گروه نويسندگان حديث زندگي- موسسه علمي فرهنگي دارالحديث

4- اقتباس از رضا فرهاديان، آن چه يك جوان بايد بداند، ص 76ـ 79، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، قم، 1378 ش

هم چنين مطالعه كتاب هاي ذيل نيز براي رهايي از شهوت راني و شهوت پرستي مفيد است:

1- اخلاق، ترجمه الاخلاق، اثر مرحوم شبر، انتشارات هجرت

2- گناه شناسي، از آقاي محسن قرائتي

3- موعظه، از آيت الله ضياء آبادي

4- كيفر گناه و آثار و عواقب خطرناك آن، از سيد هاشم رسولي محلاتي

5- گناه شناسي، از آقاي محسن قرائتي

6- گناهان كبيره، از آيت الله شهيد دستغيب

كسي كه از كوثر دعا محروم باشد، از چشمه دعوت الهي مهجور بوده و از اصل حيات مهجور است، چون تارك دعا دعوت خداي سبحان را نيز پاسخ نداد و فرمان (ادعوني استجب لكم)(1) را امتثال نكرد.

دعا كردن عملي است كه همه ما با آن آشنا هستيم و به روش هاي متفاوتي مبادرت به اين امر مي كنيم، اما گاه بعضي از ما در آنچه كه از خدا مي خواهيم دقت نمي كنيم، نا آگاهانه چيزهايي از خداوند متعال مي خواهيم كه به هيچ وجه به سود ما نيست، ما بايد بياموزيم كه در دعا بهترين چيزها را از حضرت حق بخواهيم، و بهتر است  اين آموزش را از كتاب هاي معتبر كه نويسندگان متعهد دارد، ببينيم:

1- آداب راز و نياز به درگاه بي نياز:

ابن فهد حلّي، ترجمه و تحشيه محمد حسين نائيجي. چاپ اول: تهران، انتشارات كيا، 1381ش، 366 صفحه، وزيري.

2- گفتار فلسفي (شرح و تفسير دعاي مكارم الاخلاق از صحيفه ي سجاديه).

محمد تقي فلسفي، چاپ هشتم: تهران. دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1383ش، 3 جلد، 543 + 529 + 533 صفحه، وزيري.

3- ادب حضور (ترجمه ي فلاح السائل)

سيد رضيالدين علي بن طاووس، ترجمه محمد روحي. چاپ دوم: قم، انتشارات انصاري، 1384ش، 512 صفحه، وزيري.

4- راز و رمز نيايش

اسدالله اسدي گرمارودي، چاپ سوم: تهران، نشر سبحان، 1376ش، 167 صفحه، رقعي.

5- شهود و شناخت

حسن ممدوحي، چاپ اول: قم، بوستان كتاب، 1383ش، دو جلد، 560 + 608 صفحه، وزيري.

6- نجواي عاشقانه با مناجات شعبانيه

محمدتقي مصباح يزدي، چاپ دوم: قم، انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، 1383ش، 152 صفحه، پالتويي.

7- تفسير و شرح صحيفه سجاديه (ديار عاشقان)

حسين انصاريان، چاپ پنجم، تهران: انتشارات پيام آزادي، 1378ش،444صفحه، وزيري.

8- نقش دعا در زندگي انسانها

سيد حميد فتاحي. چاپ اول: قم، نشر مرتضي، 1371ش، 201 صفحه، رقعي.

 پي نوشت:

1. مومنون(33) آيۀ 60.

عزيز گرامي ! خداوند به شما صبر و بردباري و دلي روشن و مالامال از ايمان عنايت كند. كم نيستند افرادي كه در ظاهر يا باطن جسم خود بيماري ها و مشكلات عديده اي دارند، اما دلي روشن و اميدوار به رحمت خدا و  روحي آزاد و رها و شاد دارند.

به چند نكته بايد توجه كرد.

1-معلوليت دليل بر اين نيست كه خداوند نسبت به آن افراد بي توجه و كم محبت است. زيرا اگر چه اصل آفرينش انسان به اراده خدا است. ليكن معلول جسمي يا رواني به دنيا آمدن افراد را نمي توان به خدا نسبت داد، بلكه معلوليت لازمه حتمي مجموعه عللي است كه در تكوين و شكل گيري جنين و رشد و باروري آن مؤثر بوده اند. به بيان ديگر خدا مي خواهد همه انسان ها از سلامت جسمي و روحي كامل برخوردار باشند و از نعمت هاي بي شمار مادي و معنوي او بهره مند گردند، اين انسان ها هستند كه از احكام و قوانين تكويني و تشريعي  و از راهنمايي هايي كه  خداوند براي برخوردار شدن  از سلامتي جسمي و رواني  مقرر كرده است ، غافل مي مانند و به آن عمل نمي كنند. در نتيجه جسم و روان خود و فرزندان خود را به رنج و زحمت مي اندازند. به عنوان مثال اكثر آدم ها نمي دانند آميزش جنسي با همسر خود در اول و وسط و آخر ماه  كار درستي نيست، زيرا ممكن است بچه اي كه  از اين آميزش  به دنيا مي آيد  فلج يا معلول جسمي  ويا معلول فكري و رواني و ديوانه و كم عقل  شود و يا به بيماري جذام مبتلا گردد.(1)

 توجه داريد كه پدر و مادرها را هم نمي توان مقصر شناخت، زيرا هيچ پدر و مادري نمي خواهد بچه معلول داشته باشد. غالب ما مسلمانان بلكه همه غير مسلمانان از اين دستورات زندگي ساز اسلام و معصومين عليهم السلام اطلاعي نداريم.

البته اين همۀ علت نيست چه بسا والدين مراقب هاي لازم را دارند. اما بنا بر دلايل ديگري فرزند اين چنين متولد مي شود و عامل سومي دخالت دارد.

2-خداوند حكيم براي پيدايش هر پديده اي علتي خاص و براي حل هر مشكلي راهكارهاي ويژه اي تعيين نموده است.

براي درمان بيماري نيز هم راهكار معنوي قرار داده و هم راهكار مادي. هم پزشك و دارو را وسيله قرار داده و هم نيايش و نماز و صدقات و انفاقات و كارهاي خير ديگر را. البته هيچ كدام اين ها جايگزين ديگري نمي شود. معلوليت جسمي شما را نمي دانيم در چه حدي است، مادر زادي است يا عارضه اي است كه بعدا پيدا شده؟ و آيا علم پزشكي آن قدر پيشرفت كرده كه بتواند درمانش كند يا نه. به هر حال براي درمان بيماري و مشكل تان  حتما بايد به پزشك متخصص رجوع كنيد و طبق دستور او عمل نماييد، و در عين حال در تمام حالات دعا و نيايش و توسل را فراموش نكنيد.

3-براي استجابت دعا و رفع و دفع بلايا، مشكلات، غم و ناراحتي هاي روحي و جسمي دعاي بيست سوم از كتاب صحيفه سجاديه هم چنين دعاي زير را هنگام سحر و يا بعد از نماز صبح بخوانيد :اللهم إني أسألك يا مدرك الهاربين و يا ملجأ الخائفين و يا غياث المستغيثين. اللهم إني أسألك بمعاقد العز من عرشك و منتهي الرحمة من كتابك و باسمك العظيم الكبير الأكبر الطاهر المطهر القدوس المبارك وَ لَوْ أَنَّ ما فِي الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَ الْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ ما نَفِدَتْ كَلِماتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ .يا الله (ده بار)يا رباه (ده بار)يا مولاه يا غاية رغبتاه يا هو يا هو يا من لا يعلم ما هو إلا هو و لا كيف هو إلا هو .يا ذا الجلال و الإكرام و الإفضال و الإنعام 0يا ذا الملك و الملكوت. يا ذا العز و الكبرياء و العظمة و الجبروت. يا حي لا يموت .يا من علا فقهر .يا من ملك فقدر .يا من عبد فشكر. يا من عصي فستر .يا من بطن فخبر .يا من لا تحيط به الفكر .يا رازق البشر .يا مقدر القدر .يا محصي قطر المطر .يا دائم الثبات .يا مخرج النبات. يا قاضي الحاجات .يا منجح الطلبات .يا جاعل البركات .يا محيي الأموات. يا رافع الدرجات .يا راحم العبرات. يا مقيل العثرات يا كاشف الكربات يا نور الأرض و السماوات .يا صاحب كل غريب يا شاهدا لا يغيب. يا مونس كل وحيد .يا ملجأ كل طريد. يا راحم الشيخ الكبير. يا عصمة الخائف المستجير يا مغني البائس الفقير. يا فاك العاني الأسير. يا من لا يحتاج إلي التفسير. يا من هو بكل شي‏ء خبير يا من هو علي كل شي‏ء قدير. يا عالي المكان يا شديد الأركان يا من ليس له ترجمان .يا نعم المستعان يا قديم الإحسان .يا من هو كل يوم في شأن. يا من لا يخلو منه مكان. يا أجود الأجودين .يا أكرم الأكرمين. يا أسمع السامعين. يا أبصر الناظرين. يا أسرع الحاسبين. يا ولي المؤمنين يا يد الواثقين. يا ظهر اللاجين. يا غياث المستغيثين. يا جار المستجيرين. يا رب الأرباب و يا مسبب الأسباب و يا مفتح الأبواب. يا معتق الرقاب .يا بارئ النسم. يا جامع الأمم. يا ذا الجود و الكرم. يا عماد من لا عماد له. يا سند من لا سند له .يا عز من لا عز له. يا حرز من لا حرز له .يا غياث من لا غياث له يا حسن البلايا .يا جزيل العطايا .يا جميل الثنايا. يا حليما لا يعجل .يا جوادا لا يبخل .يا قريبا لا يغفل .يا صاحبي في وحدتي. يا عدتي في شدتي. يا كهفي حين تعييني المذاهب و تخذلني الأقارب و يسلمني كل صاحب. يا رجائي في المضيق. يا ركني الوثيق. يا إلهي بالتحقيق .يا رب البيت العتيق. يا شفيق. يا رفيق. اكفني ما أطيق و ما لا أطيق و فكني من حلق المضيق إلي فرجك القريب و اكفني ما أهمني و ما لم يهمني من أمر دنياي و آخرتي برحمتك يا أرحم الراحمين. (2)

پي نوشت ها:

1. الفقيه، ترجمه علي اكبر غفاري، ج 5 ، ص 263، نشر صدوق.

2. بحار الانوار، علامه مجلسي، ج 83، ص 334، مؤسسه الوفاء بيروت – لبنان، 1404 ق.

  در آغاز بيان مقدمه اي را به عنوان چراغ راهنماي زندگي لازم مي دانيم.

كودكان از يك سو مزرعه وسيع استعدادها و تپه هاي معادن طلا و نقره هاي ناب فطري و طبيعي هستند. از سويي ديگر نيازهاي روحي، رواني و جسمي گوناگون و زيادي دارند. از اين رو فرزندان نيازمند پدران و مادران، خانواده، معلمان و مربياني هستند كه آن استعدادها و معادن پُر قيمت و نفيس را بشناسند و هم راه رسيدن و دستيابي به آن را بَلَد باشند، و هم از چگونگي پَردازش و تحليل و تخليص و تربيت و رشد و تعالي آن ها سر در بياورند، هم از ارزش و بهاي آن آگاهي لازم داشته باشند. قطعا تنها آفريدگار جهان و انسان است كه از كم و كيف استعدادها و معادن به وديعه نهاده شده در درون انسان آگاهي كامل دارد. راه صحيح رشد و تربيت هر چيزي را به گونه كامل مي داند. بعد از خداوند جهان آفرين، خلفاي او در زمين يعني پيامبران و امامان عليهم السلام كه آيينه جمال و زيبايي هاي خدا در جهان هستند و علوم آنان نشأت گرفته از علوم اوست، شناخت و آگاهي كاملي در مورد انسان و وسعت و تنوع استعدادهاي او و چگونگي تربيت و تعالي كودكان دارند.

پس در علوم انساني به ويژه در مسايل تربيتي تنها بايد به مكتب وحي تكيه كرد. الگوهاي تربيتي را بايد تنها از جانشينان خدا و انبيا و ائمه(ع) دريافت كرد.

همان گونه كه قرآن كريم فرموده: لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَة؛ (1)همه حرف ها و خلق و خوي ها و رفتارهاي پيامبر الگو و اسوه براي بشرند. ائمه اطهار عليهم السلام مظهر و تجليگاه اخلاق و رفتار و سيره و سنت پيامبر اكرم هستند، زيرا آنان در واقع يك نورند در چهارده جسم مطهر. پس هر نكته اي از هر يك از آنان نقل مي شود، سخن همه آنان است. الگوهايي كه از پيامبر يا از هر امامي نقل مي شود، همان شيوه و روش را معصوم ديگري نيز دارد.

البته در اين جا تنها مي توانيم به چند نمونه از آن ها اشاره كنيم.

الف- بوسيدن و محبت به فرزندان:

بي شك يكي از اساسي ترين نيازهاي انسان پس از نياز هاي زيستي، نياز به محبت است به گونه اي كه اگر اين نياز برآورده شود كودك تا حد بسياري در برابر نيازهاي زيستي مقاومت كرده آن را تحت تأثير خود قرار مي دهد.

"التلطف بالصبيان من عادة الرسول؛ (2) لطف و محبت كردن به كودكان يكي از عادات پسنديده پيامبر(ص) بود" زيرا نوازش و محبت به كودك به او اعتماد به نفس مي بخشد. ريشه محبت را در درون شان استوار مي گرداند.

ب- بازي كردن با كودكان: يكي از راه هاي اظهار محبت به كودكان، شركت بزرگسالان در بازي آن ها با شيوه كودكانه است. اين كار سبب فزوني شخصيت آنان مي شود. رسول اكرم(ص) فرمود: آن كس كه نزد او كودكي است، بايد در پرورش وي كودكانه رفتار نمايد. (3) حضرت نيز با نوه هايش يعني امام حسن و امام حسين(ع)كودكانه بازي مي كرد. (4)

ج- سلام كردن به كودكان:

پيامبر صلي الله عليه وآله هميشه به كودكان سلام مي كرد. در روايتي از انس آمده است: ما در حال بازي بوديم كه پيامبر صلي الله عليه و آله از كنار ما گذشت و گفت: " السلام عليكم يا صبيان"؛ سلام بچه ها. (5)

د- با احترام صدا كردن كودك:

معصومان عليهم السلام همواره كودكان را با احترام و نام نيك صدا مي كردند. هنگام صحبت با فرزندان خويش از لفظ"يا بُنِيَّ"، فرزند عزيزم، استفاده مي كردند. (6)

ه- پرهيز از خشونت با كودكان:

معصومان عليهم السلام علاوه بر اينكه خود با كودكان خشن نبودند، اگر كسي نيز با آنها با خشونت برخورد مي كرد، او را از اين كار نهي مي كردند. (7)

جهت آگاهي بيش تر از الگوهايي كه چهارده معصوم عليهم السلام در مورد كودكان ارائه داده اند، به كتاب هاي زير رجوع كنيد.

1- آيين مهرورزي، فصل هفتم، اثر محمد رضا كاشفي، چاپ، قم - مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي

2- حقوق فرزندان در مكتب اهل بيت(ع)، تأليف محمد جواد طبسي، چاپ، قم - مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي

3- سيره تربيتي پيامبر صلي الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام(تربيت فرزند) ج 1، تأليف سيد علي حسيني زاده، انتشارات پژوهشكده حوزه و دانشگاه

4- والدين و مربيان مسئول، اثر رضا فرهاديان، چاپ، قم - مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي

5- ريحانه بهشتي، مؤلف سيما مخبر، قم - نور الزهرا(س)

پي نوشت ها:

1. احزاب(33) آيه 21.

2. مولي محسن فيض كاشاني، المحجة البيضاء، تهران: مكتبة الصدوق، 1340ش، ج3، ص366.

3. محمد بن الحسن الحر العاملي، وسائل الشيعه، قم: مؤسسه آل البيت، 1409ق، ج15، ص203.

4. محمد محمدي ري‌شهري، ميزان الحكمه، قم: دار الحديث، 1416ق، ج10، ص701 حديث هاي 22331- 22333.

5. سيد علي حسيني زاده، تربيت فرزند، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1391 ش، چ11، ص 107.

6. همان، ص 109.

7. همان، ص111.

آنچه مسلم است، معاد انسان است كه از خلال هزاران آيه و روايت قابل دريافت است. دلايل عقلي بر لزوم معاد نيز همين امر را ثابت مي نمايد؛ اما از آيات و روايات بر مي آيد كه علاوه بر انسان، ديگر موجودات نيز داراي حشر و معاد هستند. در مورد جنیان نیز گفته شده است كه آن ها به واسطه اختیار ذاتی، موظف به حسابرسی و بررسی اعمال دنیایی خود خواهند بود. برخی از آن ها به بهشت خاص خود و برخی به جهنم خواهند رفت؛ چنان كه در قرآن ذكر شده: «وَتَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لأَمْلأنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِینَ»؛ (1) «و وعده پروردگارت [چنین‏] تحقّق پذیرفته است [كه:] البتّه جهنّم را از جنّ و انس یكسره پر خواهم كرد.»

اما به غیر از جنیان، آیاتی در قرآن كریم به حشر حیوانات نیز اشاره دارد، از جمله: «ما من دابة فی الارض ولا طائر یطیر بجناحیه الاّ امم امثالكم ما فرطنا فی الكتاب من شیء ثم الی ربّهم یحشرون»؛ (2) «هیچ جنبنده‌ای در زمین و هیچ پرنده‌ای كه با دو بال خود پرواز می‌كند نیست، مگر این كه امت‌هایی مانند شما هستند. ما هیچ چیز را در این كتاب فرو گذار نكردیم. سپس همگی به سوی پروردگارشان محشور می‌شوند».

«و اذا الوحوش حشرت»؛ (3) «و زمانی كه حیوانات وحشی محشور شوند». وحوش، جمع وحش است. وَحش، حیوانی است كه هرگز با انسان‌ها انس نمی‌گیرد. ظاهر آیه از این جهت كه در سیاق آیات توصیف كننده قیامت قرار دارد، بیانگر این است كه حیوانات وحشی هم در روز قیامت مانند انسان‌ها محشور خواهند شد.

اصولاً ملاك حشر در انسان، جز وجود نوعی از زندگی ارادی و شعوری نیست. با تفكر عمیق در مراحل زندگی حیوانات و در نظر گرفتن حالات مختلفی كه هر نوع از حیوانات در مسیر زندگی به خود می‌گیرند، روشن می‌شود كه حیوانات نیز مانند آدمیان تا اندازه ای از موهبت اختیار برخوردارند. همچنین آن ها دارای سطحی از فهم و شعورند. در روایات نیز می‌توان مطالبی را یافت كه برخی از آن‌ها از درجاتی از تكلیف برخوردارند. (4)

در جمع بندي مي توان گفت كه معيار و ميزان حشر و معاد و حضور در عالمي ديگر، برخورداري از روح مجرد و غير مادي است. این روح، عامل بقا و ادامه حيات بعد از فناي جسم است. ضمن این كه لازمه عقلي معاد، داشتن نوعي اختيار و حق انتخاب است تا در نتيجه آن، نوعي حسابرسي و رقم خوردن سرنوشت براي فرد وجود داشته باشد.

البته بايد دانست كه آگاهی و اطلاعات ما از مسئله معاد و كم وكیف آن، بسیار اندك است. نمی توان به درستی و دقت در خصوص این امر و تفاوت معاد و حشر انسان و دیگر موجودات، اظهار نظر نمود؛ اما در جمع بندی می توان به این نكته رسید كه مهم ترین تفاوتی كه ممكن است در بین موجودات دارای حشر و معاد وجود داشته باشد، به حقیقت درجات اختیار و ادراك آن ها بر می گردد؛ یعنی اگر سطح اراده و ادراك و اختیار انسان بالاتر از دیگر موجودات در نظر گرفته شود، او معادی متعالی تر و دقیق تر و دارای محاسبه ای عمیق تر در پیش رو خواهد داشت. اين مطلب، به معناي عدم برخورداري ديگر موجودات مختار، از حشر و معاد نيست.

پی‌نوشت‌ها:

1.  هود (11) آیه 119.

2. انعام (6) آیه 38.

3. تكویر (81) آیه 5.

4. عروسي حويزي، علي بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، اسماعيليان، 1415ه.ق، ج 1، ص 715 و 716

دو نكته در پاسخ به اين سوال بايد مد نظر قرار بگيرد.

1- جمله « و او را تا خدا بودن بالا برده است » بهتر است به اين صورت بيان شود « و او را تا خدائي شدن بالا برده است ». انسان مي تواند موجودي خدائي شود ولي خدا نمي شود.

2- آنچه كه از ارزش و شرافت بر مخلوقات براي انسان ملاحظه مي كنيم كه خداي متعال به او عنايت كرده است ناظر به فرد فرد افراد انسان اعم از مومن و كافر نيست بلكه اين شرافت و والائي، متعلق به مقام انسانيت است كه تجلي آن به وسيله انسان كامل تحقق مي پذيرد.

به اين معني كه خداي متعال براي انسان مقامي در نظر گرفته است كه  موجودات ديگر اعم از ملائكه و غير ملائكه ،‌توان رسيدن به اين مقام را ندارند ولي انسان مي تواند با حركت در مسير صحيح و راهي كه خداي متعال پيش روي او مي گذارد به آن مقام دست پيدا كند.

« إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً جَهُولاً » " ما امانت (تعهّد، تكليف، و ولايت الهيّه) را بر آسمانها و زمين و كوه‏ها عرضه داشتيم، آنها از حمل آن سر برتافتند، و از آن هراسيدند. امّا انسان آن را بر دوش كشيد او بسيار ظالم و جاهل بود، (چون قدر اين مقام عظيم را نشناخت و به خود ستم كرد).(1)

جعل اين مقام و دادن اين امكان به همه انسانها كه در صورت خواستن و تلاش كردن ، به آن بتوانند دست پيدا كنند، نشان از ارزشي است كه خداي متعال به انسان داده است. بنابراين اين ارزش بالفعل مخصوص مقام انسانيت است و بالقوه مخصوص فرد فرد انسانها است. هر فردي از انسانها كه تلاش كند و سعي كند و از هدايت الهي خود را برخوردار كند و به اين مقام شريف و والا كه بالاتر از آن مقامي بين سائر موجودات، متصور نيست،‌دست پيدا كند يقينا اشرف مخلوقات خواهد شد. مانند انسانهاي كامل و در راس آنها حضرت رسول اكرم محمد بن عبدالله (ص)كه اشرف مخلوقات مي باشد و به مقام قاب قوسين او ادني رسيدن (2)كه ملائكه نيز عاجز از رسيدن به اين مقام هستند.

اما اگر قدر اين مقام را ندانست و در مسر مخالف آن حركت كرد و خود را دچار ضلالت و گمراهي نمود و به جاي رشد در مسير كمال در مسير رشد اميال حيواني و هواهاي نفساني حركت كرد به جائي مي رسد كه به تعبير قرآن «‌وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ كَثيراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا يَسْمَعُونَ بِها أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِكَ هُمُ الْغافِلُونَ » " به يقين، گروه بسياري از جن و انس را براي دوزخ آفريديم آنها دلها [عقلها] يي دارند كه با آن (انديشه نمي‏كنند، و) نمي‏فهمند و چشماني كه با آن نمي‏بينند و گوشهايي كه با آن نمي‏شنوند آنها همچون چهارپايانند بلكه گمراهتر! اينان همان غافلانند (چرا كه با داشتن همه‏گونه امكانات هدايت، باز هم گمراهند) (3)

بنابراين خداي متعال براساس رحمت واسعه اش، همه انسانها را به خاطر اينكه توان رسيدن به مقامات بالاي شرافت را دارند، مشمول هدايت خود مي كند، ‌او را صاحب عقل و خرد مي كند و از فطرت الهي او را برخوردار مي سازد و كتابهاي آسماني به وسيله پيامبران الهي براي او مي فرستد، اگر انسان به اين هدايت اوليه جواب دهد و آن را بپذيرد به مراحل بعدي هدايت رهنمون مي شود تا جائي كه بتواند قله هاي انسانيت را كه بالاتر از همه قلل عالم وجود است فتح كند. ولي اگر انساني با اختيار خودش به اين هدايت خداي متعال پاسخ مثبت ندهد و برعكس از وسوسه هاي شيطان و هوی و هوس هاي نفساني تبعيت كند در صحراي جهل و ناداني مانده و در دره هاي پست تر از مقام حيواني نيز سقوط مي كند و مستحق عذاب الهي مي شود.

براي مطالعه بيشتر مراجعه كنيد به :

1-كتاب كرامت و تكریم، نوشته مصطفی دلشاد تهرانی.

2-كتاب كرامت در قرآن، نوشته آیت الله جوادی آملی .

پي نوشت ها :

1. احزاب (33)،‌آيه 72.

2. نجم (53)، آیه 9.

3. اعراف (7)، آيه 179.

در ابتدا باید اشاره شود كه:

انسان موجودی دو ساحتی است؛ یكی مادی كه همان بدن است و ساحت دیگر آن فرا مادی كه نفس و دارای مراتب است.

برتری انسان بر سایر موجودات مربوط به ساحت جسمانی او نخواهد بود، چون ممكن است موجودات دیگر در عالم باشند كه از نظر جسمی پیچیده‌تر از بدن انسان باشند، پس برتری و شرافت انسان بر سایر موجودات به لحاظ ساحت روحی و قوای نفس ناطقه، نظیر عقل و معرفت قلبی خواهد بود.  انسان به اعتبار ساحت روحانی خود می‌تواند خلیفه خدا در زمین باشد.  خلافت كه به معنای مظهریت اسما، و صفات الهی است، ملاك برتری و شرافت انسان است، نه جنبه جسمانی او. چه بسا ویروس كه ریزترین موجود است و حتی با چشم دیده نمی‌شود،  جسم انسان را از پای در ‌آورد. در این باره مطالعه كتاب «انسان كامل در نگاه امام خمینی» مفید است. (1)

برتری و فروتری انسان نسبت به سایر موجودات از جمله جنیان مربوط به جنبه روحی است، حال باید در تحلیل ملاك برتری انسان بر سایر موجودات گفت:

خاستگاه برتری انسان مقام خلافت الهی اوست. این مقام است كه او را نه تنها بر جن، بلكه بر همه ما سوا الله و حتی بر فرشتگان برتر نموده است. (2)

واژه خلافت به لحاظ كاربردهای مختلف معانی متفاوتی را می‌رساند، ولی در معنای جانشینی و نیابت، شهرت و كاربرد بیش تری دارد، اما در باره مفهوم عرفانی و وحیانی خلافت الهی گفته شده:

حق تعالي ذاتاً بی‌نیاز از عالم است، ولی اسمای الهی هر كدام مظاهری دارند كه آثار آن اسما به وسیله آن ها ظاهر می‌گردد، بنا بر این لازم است مظهر اسم الله جامع جمیع اسما و صفات حق تعالی و خلیفه خدا در عالم باشد تا به وسیله او همه عالم به كمال لایق‌شان برسند. مظهر و خلیفه، انسان كامل است كه یكی از افراد نوع انسان است؛ بنا بر این خلیفه خدا در زمین نه همه انسان ها، بلكه انسان كامل است كه اسما و صفات الهی در او تجلی یافته است.

 بنا بر این خلافت الهی در واقع تعبیری دیگری از مظهریت اسما و صفات الهی است و گرنه خداوند كه «بكلّ شیء محیط» (3) و «علی كلّ شیء شهید» (4) است، از هیچ جا و از هیچ نشئه و عالمی غایب نیست تا خلیفه جای او را بگیرد و جانشین او گردد. پس مراد از خلافت الهی انسان این است كه مظهر اسما و صفات خداوند و آیت وجود او در عالم است.

خلافت الهی انسان امر تكوینی و واقعیتی عینی در نظام وجود و جهان هستی است. این امر كه هیچ یك از موجودات حتي موجوداتی نظیر فرشتگان مقرب الهی - كه از سعه وجودی بسیار بالای برخوردارند - نتوانستند به این مقام راه یابند و ردای خلافت را دربر كنند، شگفت‌آور و تأمل برانگیز است. این خود بر اسرار آمیز بودن مسأله دلالت دارد.

 چگونه فرشتگان مقرب كه بهره‌مند از كمالات والایند و اسما و صفات حق در آن‌ها به روشنی جلوه‌گر است و جلوه‌های كامل‌تری از جمال و جلال حق را نشان می‌دهند، نتوانسته‌اند به این مقام بار یابند؟ فهم این نكته كه فرشتگان چرا و چگونه نتوانستند حق خلافت را ادا كند، نیازمند دقت و تأمل بیش‌تر از حد معمول است.

مراد از خلافت الهی انسان همان جلوه جامع بودن اوست. از طرفی فرشتگان با وجود این كه آیینه شفاف صفات حق‌اند، از جامعیت لازم برخوردار نیستند تا همه اسما و صفات در وجود آن ها متجلی گردد. از این رو انسان كه از گسترده وجودی و جامعیت كامل بهره دارد، شایسته پوشیدن ردای خلافت الهی شده است.

بنا بر این یكی از اسرار اختصاص مقام خلافت الهی به انسان این است كه آدمی به دلیل جامعیت - كه در عرفان از آن به كون جامع یعنی وجود جامع تعبیر شده - شایسته مقام خلافت است؛ یعنی آدمی اگر درست عمل كند، می‌تواند همه اسما و صفات خدا را در وجود خود متجلی كند و مظهر همه اسما شود، گرچه این امر عملاً تنها در وجود انسان كامل (انبیا و اولیای معصوم) تحقیق می‌یابد، ولی به هر حال انسان از این جامعیت برخوردار است، بر خلاف سایر موجودات و حتي فرشتگان كه تنها می‌توانند مظهر برخی اسمای الهی باشند و نه همه اسما.

با توجه به معنای خلافت الهی حال باید گفت:

خلافت الهی یعنی مظهر اسمای الهی شدن، مراتب تشكیكی دارد. حد نصاب تام آن برای انسان كامل است، ولی سایر آدمیان نیز هر یك به اندازه پاكی و كمالات وجودی خود می توانند مظهر اسمی از خداوند باشند. به همین میزان از خلافت الهی بهره‌مند گردند، از این رو می‌توان گفت: هر كسی به اندازة كمال خود خلیفه خدا محسوب می شود. به عنوان نمونه هر كسی به اندازة علمی كه دارد، به همان اندازه مظهر اسم علیم خواهد بود. به همان میزان خلیفه خدا محسوب می شود. از این طریق می توان به خلافت و مظهریت او پی برد. (5)

 گفتنی است كه:

 غیر از بیان یاد شده دلایل دیگر در باره برتری انسان وجود دار د. مثلا در آیات متعددی از قرآن به اشرف بودن انسان و افضیلت او اشاره شده است: «و لقد كرمنا بنی آدم و حملنا هم فی البر و البحر و رزقناهم من الطیبات و فضلنا هم علی كثیر ممن خلقنا تفضیلاً ؛ (6) ما فرزندان آدم را كرامت بخشیدیم و بر دریا و خشكی سوار كردیم و از چیزهای پاك و پاكیزه روزی دادیم و بر بسیاری از مخلوقات خویش برتریشان نهادیم». در خصوص آیه شریفه توجه به چند نكته ضروری است:

1- در آیه، هم تكریم و هم تفضیل و برتری دادن ذكر شده است. در تفضیل شخص با دیگران جهات اشتراك هم دارد؛ اما تكریم اختصاص دادن به شرافتی است كه در دیگران نیست.

2- آن خصوصیتی كه سبب تكریم انسان شده یكی این است كه انسان می تواند به تجرد عقلی برسد، ولی جن فراتر از تجرد مثالی نمی تواند داشته باشد. البته چون علاوه بر تكریم انسان بر دیگر موجودات تفضیل و برتری نیز داده شده است، بنا بر این در سایر خصوصیات و صفات نیز بر دیگران برتری دارد؛ یعنی هر كمالی كه در سایر موجودات است، حد اعلای آن در انسان وجود دارد؛ مثلاً شیوه‏هایی كه انسان در زندگی فردی خود از قبیل: خوراك، لباس، مسكن و ازدواج دارد و نیز فنونی كه در نظم و تدبیر اجتماع به كار می‏برد، در هیچ موجود دیگری نمی‏بینیم؛ به علاوه انسان برای رسیدن به هدف‏هایش سایر موجودات را استخدام می‏كند.

و در جای دیگر در باره آفرینش انسان خداوند بر خود آفرین گفته و فرمود: «ثمّ أنشأناه خلقاً آخر فتبارك الله أحسن الخالقین؛ (7) سپس او را آفرینش و خلقت دیگری دادم و بزرگ است خدایی كه برترین آفریدگار است».

و در آیه دیگری در باره مقام برین آدمی - كه همان مقام خلافت است - فرمود: «إذ قال ربّك للملائكة إنّی جاعل فی الأرض خلیفه.. .  ؛ (8) زمانی كه خدا به فرشتگان فرمود: من در زمین جانشینی خلق می كنم. . . ».

و نیز فرمود: ما از روح خود به انسان دمیدم؛ «فَإِذَا سَوَّیْتُهُ وَنَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِی ؛ (9) پس وقتي آن را درست كردم و از روح خود در آن دمیدم» ؛ البته خدا نه جسم دارد و نه روح. 

خدا در قرآن فرمود:

 «نفخت فیه من روحی؛ از روح خود در او دمیدم »،  باید توجه داشت كه این اضافه تشریفی است و دلیل بر این است كه روحی بسیار با عظمت در كالبد انسان دمیده شده، همان گونه كه خانه كعبه را به خاطر عظمتش "بیت الله" می خوانند. ماه مبارك رمضان را به خاطر بركتش "شهر الله" (ماه خدا) می نامند، زیرا می دانیم همه ماه ها و همه مكان ها از آن خدا است. لیكن وقتی گفته می شود خانه خدا، یعنی خانه ای كه از نظر شرف و منزلت چنان با عظمت است كه هیچ طرف نسبتی غیر از خداوند ندارد.

بر این اساس مفهوم آیه این می شود كه در او روحی كه از نظر شرافت، اهمیت و توانمندی، به من قابل انتساب است، دمیدم.

 مقصود این است كه روح آدمی از ویژگی هایی برخوردار است كه باعث شرافت آن می شود، كه آن را از دیگر موجودات ممتاز می سازد.

با این ویژگی انسان می تواند از ملائك برتر شود. چه رسد به جن.  روح الهی است كه با استعدادهای فوق العاده ای كه در آن نهفته است، می تواند تجلّی گاه انوار خدا باشد. خداوند به او این همه عظمت بخشیده، به گونه ای كه می تواند با استفاده صحیح از اختیار در راه الهی قدم بر دارد. تمام ابزار و امكانات و حتی عضو مادی خود را در این راه صرف نماید و از فرشتگان نیز برتر شود.

پس بطور كلی می توان گفت كه:

انسان به خاطر وسعت وجودی و توانمندی روحی بالايي كه نسبت به ملائكه و اجنه دارد، می تواند به بالاترین مراتب وجودی دست پیدا كند و برترین ان ها شود. و در نتیجه انسان به مفهوم واقعی كلمه نه تنها بر جنیان بلكه بر فرشتگان نیز برتر اند و ملاك اشرفیت او همان مقام خلافت اوست.

همچنین از آیات استفاده می‏شود: بر خلاف تصور مردم كه آن‏ها را «از ما بهتران» می‌دانند، انسان برتر از جن است، به دلیل این كه تمام پیامبران الهی از میان انسان‏ها برگزیده شدند. جنّیان به پیامبر اسلام كه بشر بود، ایمان آوردند و از او پیروی كردند. اصولاً واجب شدن سجده در برابر آدم بر شیطان (كه بنا به تصریح قرآن از بزرگان طایفه جن بود). (10) دلیل بر فضیلت نوع انسان بر جن می‌باشد.

پی‌نوشت‌ها:

1. محمد امین صادقی، انسان كامل، نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم، 1388 ش.

2. محمد امین صادقی، پیامبر اعظم در نگاه عرفانی امام خمینی، نشر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، 1368ش. ص 172،

3.  فصلت (41) آیه 54.

4. نساء (4) آیه 33.

5. محمد امین صادقی، پیامبر اعظم در نگاه عرفانی امام خمینی، ص 175، نشر پیشین.

6.  اسراء (17) آیه 70.

7.  مؤمنون (23) آیه 14.

8.  بقره آیه 30.

9.  حجر (150) آیه 29.

10. كهف (18) آیه 50.

مشكل اصلي  سوال شما آن است كه هدف آفرينش انسان ها را تنها شكل گيري و رشد انسان هاي صالح و بهشتي فرض كرده، در نتيجه خلقت افرادي را كه به اين سرانجام نمي رسند، به نوعي مغاير با فلسفه آفرينش دانسته ايد، در حالي كه حقيقت امر اين گونه نيست.

البته بايد گفت معيار و ميزان تعيين صلاح و فساد در افراد بسيار مختلف است و نمي توان به گمان اين كه برخي از افراد به اسلام و هدايت انبيائ الهي راه نيافتند آن ها را اهل فساد دانست؛ زيرا چه بسا بسياري از اين افراد در زمره مستضعفان فكري بوده و در نهايت به سعادت ابدي و بهشت راه يابند، حتي كساني كه در ظاهر گنهكار و بدكار محسوب مي شوند و در زمره مسلمانان فاسد آن ها را قلمداد مي كنيم در نهايت با اندكي عذاب جهنم تطهير شده و اهل سعادت ابدي گردند كه با اين فرض خلقت آن ها اصلا غير حكيمانه و به دور از مهرباني و لطف خداوند محسوب نمي شود.

اما اگر فرض كنيم كه بسياري از بندگان در نهايت نيز اهل عذاب و جهنم ابدي گردند و هيچ زمينه و بستري براي بازگشت و هدايت آن ها باقي نمانده باشد، آيا مي توان گفت. چرا خداوند كه از اين عاقبت اينان آگاه بود، باز مانع خلقتشان نشد؟

در پاسخ لازم است كه نگاهي به اصل فلسفه آفرينش بيندازيم ؛ فلسفه آفرينش انسان همانند هر موجود ديگري بر اساس فياضيت مطلق خداوند تعريف مي شود، يعني خداوند به واسطه فيض مطلق خود هر موجودي را كه لايق خلقت بوده و امكان آفريده شدن داشت و خلقت او به زيبايي و شكوه جهان خلقت مي افزايد، از نعمت وجود محروم ننموده، او را خلق مي كند.(1)

 اما در عين حال حكمت خداوند اقتضا دارد كه خلقت، حكيمانه و هدفمند و داراي سرانجام و مسيري معين براي مخلوق باشد. بر اين اساس تكامل انسان و رسيدن به مراتب بالاي حيات بهشتي، هدف خلقت او بيان مي شود .

در نتيجه براي هر انساني مسيري معين و ابزاري لازم براي رسيدن به آن سعادت ابدي و تكامل عميق روحي و معنوي تعريف مي شود. امتحانات لازم و متناسب با ظرفيت هاي خاص خودش براي او در نظر گرفته مي شود. نمي توان قبل از برگزاري آزمون فرد را از فرصت حضور در آزمون محروم ساخت. تنها به اين دليل كه نتيجه عملكرد او براي ما روشن است.

علم و آگاهي پيشين خداوند از نحوه برخورد افراد با اختيار و حق انتخابي كه به آن ها داده شده، در خصوص همه افراد يكسان است. همان گونه كه كفر و عصيان و ظلم بندگان و در نتيجه جهنمي شدن آن ها ضرري به حال خداوند ندارد، عبادت و تقوا و بندگي آنان و در نتيجه بهشتي شدن شان هم فايده اي به حال خداوند ندارد تا خداوند تنها بهشتيان را در  آزمون سرنوشت ساز حاضر سازد و رفوزه ها را از ابتدا از اين فرصت محروم نمايد.

در فلسفه آفرينش و شكوه داستان خلقت تنها با بهشتي شدن انسان ها يا خلقت كساني كه با حسن انتخاب هاي خود اهل بهشت مي شوند، شكل نمي گيرد، بلكه زيبايي و شكوه داستان به آن است كه همه افراد به طور مساوي از فرصت خود بهره ببرند و هيچ كس نداند كه چه نتيجه اي در برابر او قرار دارد، اگر قرار بود كه تنها اهل بهشت و اهل صلاح در دنيا خلق شوند، ديگر آزمون دنيا، آزموني صوري و نمايشي بود و همه به نوعي مي دانستند كه در هر صورت اهل بهشت خواهند شد.

 درست است كه در علم خداوند بوده كه مثلا عده زيادي از افراد اگر آفريده شوند، در نهايت ناصالح خواهند شد، ولي فرجام بهشت يا دوزخ براي انسان از مقوله «شدني» هاست؛ يعني بايد به دنيا بياييم تا بهشتي يا جهنمي«بشويم». ظرف وجود ما با حضور در دنيا و طي مراحل علمي و عملي و گذر از فراز و نشيب ها شكل مي گيرد. بنابراين تا به دنيا نياييم پاداش و كيفر معنا پيدا نمي كند.

اساساً اختيار آدمي، زمينه پاداش و جزا را در جهان فراهم مي نمايد. اگر قرار باشد كه همه انسان‏ها خوب باشند يا تنها انسان‏هاي خوب آفريده شوند، اختيار و حق انتخاب معنا نداشت. تا راه كج وجود نداشته باشد كه عده‏اي دچار آن شوند، انتخاب راه درست معنا ندارد. نيك و خوب بودن در كنار بدي‏ها معنا مي يابد.

در واقع آنچه خداوند آفريد، موجود انساني است و انسان با اختيار و حق انتخاب معنا مي يابد. اگر انتخاب و اختيار او نباشد، فرقي با مثلاً فرشتگان ندارد، يعني اگر فقط انسان پاك ‌آفريده مي شد، چيزي جز فرشته نبود، در حالي كه انسان موجود و نوعي جداي از فرشته است. چون چنين است و پاي اختيار و انتخاب به ميان‌آمد، بايد راه نيك و بد هر دو وجود داشته و هر يك از اين دو راه نيز براي خود رهرواني داشته باشد. اگر قرار باشد كه راه بدي از همان ابتدا به جهت علم ازلي خدا بسته باشد، ديگر اختيار نيك از ميان نيك و بد معنا نداشت.

در واقع علم خداوند به سرنوشت افراد به معناي تعيين مسير حركت و رقم خوردن ازلي سرنوشت براي آن ها نيست و اين علم خداوند مانع عملكرد اختياري خود بندگان نمي شود زيرا علم پيشين غير از تقدير و تعيين سرنوشت قطعي از ازل است .

 به علاوه اين علم مانع فيض خداوند در حق بندگان هم نخواهد شد، همان طور كه آموزگاري قبل از امتحان يا حتي از ابتداي سال مي داند كه كدام دانش آموز موفق و كدام يك رفوزه خواهد شد، اما نه در طول سال در تدريس و آموزش آن ها تفاوتي قائل مي شود و نه در وقت امتحان فرصت را از برخي دريغ مي نمايد؛ اين لازمه يك آزمون مهم و كامل است.

پس در فلسفه آفرينش هيچ تفاوتي بين انسان هاي گوناگون در استفاده از فرصت خلقت نيست. خداوند به دليل علم به سرانجام افراد نمي تواند برخي را از فيض وجود محروم نمايد، زيرا محروم كردن فرد از يك نعمت به خاطر جرمي است كه مرتكب نشده است.

 از طرف ديگر به يقين دنيا محل آزمون براي همه انسان هاست (2)؛ اما بزرگي و زيبايي و شكوه آزمون دنيا براي همه افراد در اين است كه خداوند به هر فرد امكان شكست را بدهد و به علاوه اين فرصت به افراد داده شود كه بتوانند از نحوه رفتار و عملكرد ديگران درس عبرت بگيرند ، زيرا عملكرد افراد گمراه و بدكار مهم ترين آزمون ديگر انسان ها در برابر گزينه هاي امتحانات الهي است. در نتيجه مي توان گفت بدون وجود اين افراد و اين فضا در آزمون دنيا حتي بهشتي شدن بهشتيان هم ارزش چنداني ندارد. اگر قرار باشد كه همه انسان‏ها خوب باشند يا تنها انسان‏هاي خوب آفريده شوند، انتخاب درست و صحيح معنا يا ارزش نداشت.

در نتيجه مي توان دريافت كه خلقت انسان ها با لطف و مهرباني مطلق خداوند هم منافاتي ندارد. زيرا كمك و لطفي به مجموعه انسان ها و عامل مهمي در مسير شكل دادن به ساختار عظيم و جدي آزمون دنيا است. به كمال رسيدن همه انسان ها در خلال اين آزمون مهم و جدي و پر از عبرت و سرشار از خطر شكل گرفته سامان مي يابد. البته در اين ميان لطف و رافت و مهرباني خداوند در هزاران شكل و صورت شامل حال بندگان حتي گنهكاران و اهل عذاب مي شود و بسياري از ايشان در نهايت به سعادت و نجات مي رسند و خالدين در جهنم بسيار اندكند .

پس وجود افرادي كه راه نادرست را مي روند، به خاطر حقيقت وجودي نوع بشر و انسان است كه تركيبي از حيوان و فرشته، يا تركيبي از ماده و ملكوت، تركيبي از شهوت و عقل است و به طور كاملاً‌ممكن و طبيعي بايد در هر دو چهره افرادي وجود داشته باشند، اما اين افراد به انتخاب خود به آن مسير مي روند.

هر انسان كه امكان زندگي و رشد و رسيدن به كمال براي او متصور باشد، از نعمت وجود و خلقت خداوند بي‌بهره نمي‌ماند. خداوند از اعطاي كمال وجود به او خودداري نمي‌كند؛ اما لازمه رسيدن با اختيار و آزادانه به يك سعادت ابدي، پشت سر گذاشتن مراحل سخت آزمون و انتخاب گزينه‌هاي درست از غلط در زندگي است. افراد مختلف در برابر امتحانات نتايج متفاوتي به دست مي‌آورند؛ عده‌اي به كمك عقل و فطرت و هدايت‌هاي بيروني انبيا و اولياي الهي و راهنمايي‌هاي ظاهري و باطني خداوند مسير صحيح و سعادت را در پيش مي‌گيرند، ولي عده‌اي تحت تأثير هواهاي نفساني و شهواني و غرائز، عقل و فطرت خود را به كنار گذاشته، در مسير باطل قدم برمي‌دارند.

پي‌نوشت‌ها:

1. سيد حسن ابراهيميان، انسان‏شناسي، ص 115 و 116، نشر معارف، تهران، 1381 ش.

2.  ملك (67)، آيه 2.

درست است كه عبارت " انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا"در بين آياتي آمده كه مربوط به همسران رسول خداست، يعني هم مخاطب آيات قبل و هم آيات بعد همسران است ولي مخاطب اين عبارت به دلايل متعدد همسران نيست از جمله:

1- آيات قبل و بعد همه با صيغه جمع مونث مخاطب يا غايب آمده مثلا:"ان كنتن"، "تردن"، "تعالين"، "امتعكن"و...؛ ولي به ناگاه در اين عبارت ضمير عوض شده و ضمير جمع مذكر مي آيد: "عنكم"، "يطهركم"؛ اين نشان مي دهد كه مخاطب اين عبارت با مخاطب آن آيات تفاوت دارد.

2-آيات قبل و بعد خطاب به زنان پيامبر است و بر اين تصريح شده است. در ابتداي آيات آمده:"يا ايها النبي قل لازواجك... "و باز در آيات بعد تصريح مي كند: "يا نساء النبي من... يا نساء النبي لستن... " ولي به ناگاه در اين عبارت مخاطب را با عنوان "اهل البيت" ياد مي كند و اين هم نشان مي دهد مخاطب غير از مخاطب قبلي است.

3-اين عبارت دلالت بر اراده خاص خدا بر طهارت و عصمت اهل بيت دارد زيرا اراده عمومي خدا بر پاكي همه انسان ها است. ارسال كتب و مبعوث كردن پيامبران براي محقق ساختن آن اراده عمومي است. خداوند در سوره مائده بعد از بيان احكام وضو و غسل و تيمم مي فرمايد:

"ما يريد الله ليجعل عليكم من حرج و لكن يريد ليطهركم و ليتم نعمته عليكم"(1)ولي در اينجا سخن از اراده اختصاصي است. چون با "انما" آورده كه دلالت بر انحصار دارد. پس غير از اراده عمومي است. به همين جهت دلالت بر عصمت دارد. اما هيچ كس ادعا نكرده زنان پيامبر معصوم بوده اند بلكه همه بر معصوم نبودن آنان اتفاق دارند به خصوص كه قرآن بر گناهكار بودن بعضي صراحت دارد. در سوره تحريم راجع به بعضي زنان پيامبر آمده:

" ان تتوبا الي الله فقد صغت قلوبكما و ان تظاهرا عليه فان الله هو موليه و... "(2)و در سوره احزاب آمده:

"ان الله اعد للمحسنات منكن اجرا عظيما"(3)

در همين سوره آنان به خانه نشيني بعد از پيامبر و دوري از سردمداري جريانات سياسي امر شدند: "و قرن في بيوتكن"(4) اما بعضي از آنان از اين فرمان صريح سر پيچي كردند. پس معلوم مي شود زنان قطعا منظور نبوده اند.

4-"اهل بيت " كه مخاطب آيه تطهير است، يك عنوان است كه مصداق هاي مختلفي مي تواند داشته باشد. اهل خانه يك فرد مي تواند خودش، زن يا زنانش، فرزندان، پدر و مادرش كه با او زندگي مي كنند و كسان ديگري كه تحت تكفل او هستند، باشند. قرآن ساره، همسر حضرت ابراهيم را جزو اهل بيت ايشان مي شمارد. ملائكه خطاب به ساره مي گويند:

"رحمت الله و بركاته عليكم اهل البيت"(5). علاوه اينكه ما شيعيان، علي را كه داماد و پسر عمو ي پيامبر است و زهرا را كه جزو دختران پيامبر است و حسن وحسين را كه دختر زاده هاي پيامبرند، جزو اهل بيت مي شماريم، حال آن كه پيامبر دامادها و دختر ها و دختر زاده هاي ديگر هم داشته است.

پس بايد گفت: مصداق اهل بيت افراد فراواني مي تواند باشد ولي در اينجا اهل بيت با وصف عصمت آمده و بسياري از اينان معصوم نبوده اند و نمي دانيم كدامين معصوم بوده اند. پس در اينجا براي شناسايي مصداق ها راهي جز مراجعه به پيامبر نداريم.

5. حديث رسول خدا كه تنها راه شناسايي مصداق هاي اهل بيت است، به ما اعلام مي كند اهل بيت فقط امام علي، امام حسن، امام حسين و حضرت زهرا عليهم السلام بودند كه اصحاب پنجگانه كسا را تشكيل دادند. ديگران هر چند از جانب پيامبر به خير و صلاح معرفي شدند، ولي از اهل بيت به شمار نيامدند، هم چنان كه در مباهله پيامبر جز اين چهار كس را با خود نبرد.

بنا بر اين آيه تطهير دلالت بر عصمت اهل بيت دارد. اهل بيت گر چه مي تواند مصداق هاي مختلف داشته باشد ولي اهل بيت معصوم را فقط خدا و پيامبر مي شناسند و جز معرفي پيامبر هيچ راهي براي شناسايي آنان وجود ندارد. مي توانيم با دلايلي بفهميم كه بعضي جزو اهل بيت نيستند زيرا گناه آشكار كرده اند ولي نمي توانيم بدانيم چه كساني جزو اهل بيت هستند، چون عصمت امري دروني است و جز خدا كسي بدان علم ندارد.

پس راه شناسايي اهل بيت معصوم فقط مراجعه به پيامبر است و پيامبر هم زنانش را جزو اهل بيت نشمرده است.

اما همان طور كه در روايات هم آمده، رسول خدا وقتي دختر و داماد و دو نوه اش را زير عبا جمع كرد، دست به آسمان بر داشت و عرض كرد: خدايا اينان اهل بيت منند. پس رجز و پليدي را از آنان دور بدار، آن گاه آيه در اجابت دعاي پيامبر نازل شد و بعد از آن پيامبر در عمل به آيه "و امر اهلك بالصلوة و اصطبر عليها"(6) تا اخر عمر صبحگاهان بر در خانه دخترش مي آمد و آنان را به اقامه نماز فرا مي خواند و اين آيه را تلاوت مي كرد و عملا نشان مي داد منظور از اهل او، اين خانواده است. (7)

اما اين كه اين آيه حصر در آن پنج تن است، به قول معروف حصر اضافي است يعني در آن زمان فقط اين پنج تن مشمول آيه مي شدند اما منافاتي ندارد كه بعد نيز افرادي به آنها اضافه شوند و بقيه امامان بعد به دنيا آمدند و با توجه به روايات پيامبر مصداق اين آيه بوده و معصوم هستند و مشمول آيه شدند و هنگام نزول اين آيه نبودند و آن هنگام فقط پنج تن بودند. مضافا به اينكه اگر اين پنج نفر به حكم قرآن از هر گناه و دروغ و اشتباهي به دور مي باشند شهادت اين افراد به عصمت يا عدم عصمت افراد ديگر نيز به دليل همان آيه تطهير قطعي و مسلم خواهد بود. از اين رو اگر پيامبر(ص) يا امام علي اي هر يك از اهل بيت(ع) كه مصداق اين آيه بوده اند. به عصمت گروهي ديگر مانند ائمه(ع) نه گانه از فرزندان امام حسين(ع) شهادت دهند آن افراد نيز معصوم خواهند بود.

ضمير كم مذكر است به" اهل البيت" بر مي گردد كه از لحاظ لفظ مذكر است و از لحاظ مصداق ممكن است مذكر يا مؤنث باشند.

البته مانعي هم ندارد كه براي جمعي كه اكثر آنها مرد هستند، به لحاظ غلبه لفظ مذكر به كار ببريم.

پي نوشت ها:

1. مائده(5) آيه6.

2. تحريم(66) آيه4.

3. احزاب(33) آيه 29.

4. همان، آيه33.

5. هود(11) آيه 73.

6. طه(20) آيه 132.

7. احقاق الحق، ج2، ص532.