چرا امام محمد باقر كه باقرالعلوم ناميده شده كتاب ندارد ؟پس علم امام چگونه به اثبات رسيده؟

در ابتدا باید اشاره شود که اولا: در مورد کتاب‏های امامان(ع) در منابع روایی ده‏ها کتاب از آنان یاد شده است و این ها بر چند نوعند:
الف) برخی از این کتاب‏ها توسط امام پیشین نگاشته شده، به امام بعدی به عنوان میراث امامت منتقل شده، از امامی به امام دیگر رسیده، تا در دست امام دوازدهم حضرت مهدی(عج) قرار گرفته است.
ب) برخی از این‏ها با املای امام و با خط شاگردان نگارش یافته است.
ج) برخی با خط امامان(ع) برای هدایت افرادی خاص و یا درخواست عده‏ای و یا به صورت کلی نوشته شده است.
د) برخی از کتاب‏های منسوب به امامان(ع) روایات منتسب به آنان است که توسط دیگران در یک یا چند مجموعه روایی گردآوری شده است. با توجه به این نکته باید گفت:
بر خلا ف تصوری که در پرسش اشاره شده برخی کتاب ها منسوب به امام باقر است که از آن میان سه کتاب ذیل است:
1_ كتاب التفسير؛
2_ رساله امام باقر(ع) به سعد الخير.
3_كتاب الهدايه؛
که تفصیل آنر ا در منبع ذیل جویا شوید (1)
ثانیا : تلازمی بین شکافنده علوم بودن وکتاب داشتن نیست، زیرا علم داشتن و شکافتن علوم تنها از طریق نوشتن کتاب اثبات نمی شود واز همین روست که حافظ در باره پیامبر گفته است:
نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت به غمزه مسله آموز صد مدرس شد
مسله امام باقر ع نیز چیزی شبیه این است بخصوص این که در زمان امام باقر(ع) فرصتی پیش آمد تا حضرت بتواند به تربیت شاگردانی چون «زراره» و «محمد بن مسلم» وامثال ان دو بپردازد و بخش گسترده‏ای از تعلیمات اسلامی را به آنان تعلیم دهند. همان تعلیمات، از طریق شاگردان امام در منابع شیعه وارد گشت. که اسامی برخی از آنها در آخر پرسش آورده شده می شود.
امام علت این که این لقب اختصاص به امام پنجم یافته، آن است که آن بزگوار آغاز گر حرکت و نهضت علمی بود که پس از او با امام صادق ادامه یافت و به اکمال خود رسید. در واقع او شکافنده و باز کننده در دانش به سوی مسلمانان بود و امام صادق ادامه دهنده راه و مسیر امام باقر (ع) است.
طبق نقل برخی روایات این لقب، در آغاز از سوی پیامبر گرامی(ص) قبل از میلاد امام پنجم، به ایشان داده شده ، به عنوان یک نشانه و ویژگی امام به صحابی جلیل القدر جابربن عبدالله انصاری گفته شده است. در برخی روایات آمده که امام پنجم در تورات هم با همین لقب شناخته شده اند.(2)
حال درباره راه اثبات مقام علمی آن حضرت باید گفت: امام باقر (ع)، در طول زندگی خود، به نشر و گسترش حقايق و معارف الهى پرداخت . مشكلات علمى را تشريح نمود. جنبش علمى دامنه دارى به وجود آورد كه مقدمات تاسيس يك «دانشگاه بزرگ اسلامى» را كه در دوران امامت فرزند گراميش «امام صادق » به اوج عظمت رسيد، پى ريزى كرد.
امام پنجم در علم، زهد، عظمت و فضيلت سرآمد همه بزرگان بنى هاشم بود. مقام بزرگ علمى و اخلاقى او مورد تصديق دوست و دشمن بود. به قدرى روايات و احاديث، در زمينه مسائل و احكام اسلامى، تفسير، تاريخ اسلام، و انواع علوم، از حضرت به يادگار مانده است كه تا آن روز از هيچ يك از فرزندان امام حسن و امام حسين (ع) به جا نمانده بود.(3)
رجال و شخصيت هاى بزرگ علمى آن روز، نيز عده‏اى از ياران پيامبر (ص) كه هنوز در حال حيات بودند، از محضر حضرت استفاده مى‏كردند.
«جابر بن يزيد جعفى» و «كيسان سجستانى» (از تابعين) و فقهائى مانند: «ابن مبارك»، «زهرى»، «اوزاعى»، «ابوحنيفه»، «مالك»، «شافعى»، «زياد بن منذرنهدى» از آثار علمى او بهره‏مند شده، سخنان حضرت را، بى واسطه و گاه با چند واسطه، نقل نموده‏اند.
كتب و مولفات دانشمندان و مورخان اهل تسنن مانند: طبرى، بلاذرى، سلامى، خطيب بغدادى، ابونعيم اصفهانى، و كتبى مانند: موطا مالك، سنن ابى داود، مسند ابى حنيفه، مسند مروزى، تفسير نقاش، تفسير زمخشرى، و ده ها نظير اين ها، كه از مهم ترين كتب جهان تسنن است، پر از سخنان پرمغز پيشواى پنجم است و همه جا جمله: «قال محمد بن على» و يا «قال محمد الباقر» به چشم مى‏خورد. (4)
كتب شيعه نيز در زمينه‏هاى مختلف سرشار از سخنان و احاديث حضرت باقر (ع) است. هر كس كوچك ترين آشنايى با اين كتاب ها داشته باشد، اين معنا را تصديق مى‏كند.
آوازه علوم و دانش هاى امام باقر چنان اقطار اسلامى را پر كرده بود كه لقب «باقر العلوم» (گشاينده دريچه‏هاى دانش و شكافنده مشكلات علوم) به خود گرفته بود.
«ابن حجر هيثمى» مى‏نويسد:
محمد باقر به اندازه‏اى گنج هاى پنهان معارف و دانش ها را آشكار ساخته، حقايق احكام و حكمت ها و لطايف دانش ها را بيان نموده كه جز بر عناصر بى بصيرت يا بد سيرت پوشيده نيست. از همين جاست كه وى را شكافنده و جامع علوم، و برافرازنده پرچم دانش خوانده‏اند. (5)
«عبدالله بن عطأ» كه يكى از شخصيت هاى برجسته و دانشمندان بزرگ عصر امام بود، مى‏گويد:
هرگز دانشمندان اسلام را در هيچ محفل و مجمعى به اندازه محفل محمد بن على (ع) از نظر علمى حقير و كوچك نديدم. من «حكم بن عتيبه» را كه در علم و فقه مشهور آفاق بود، ديدم كه در خدمت محمد باقر مانند كودكى در برابر استاد عاليمقام، زانوى ادب بر زمين زده شيفته و مجذوب كلام و شخصيت او گرديده بود.(6)
آثار درخشان علمى پيشواى پنجم و شاگردان برجسته‏اى كه مكتب بزرگ وى تحويل جامعه اسلامى داد، پيشگويى پيامبر اسلام (ص) را عينيت بخشد. راوى اين پيشگويى «جابر بن عبدالله انصارى» شخصيت معروف صدر اسلام است.
جابر كه يكى از ياران بزرگ پيامبر اسلام (ص) و از علاقه‏مندان خاص خاندان نبوت است، مى‏گويد:
روزى پيامبر به من فرمود: پس از من شخصى از خاندان مرا خواهى ديد كه اسمش اسم من و قيافه‏اش شبيه قيافه من خواهد بود. او درهاى دانش را به روى مردم خواهد گشود.
پيامبر هنگامى كه پيشگويى را فرمود كه هنوز حضرت باقر (ع) چشم به جهان نگشوده بود.
سال ها از اين جريان گذشت، زمان پيشواى چهارم رسيد. روزى جابر از كوچه‏هاى مدينه عبور مى‏كرد، چشمش به حضرت باقر افتاد. وقتى دقت كرد، ديد نشانه هايى كه پيامبر فرموده بود، در او هست.
پرسيد: اسم تو چيست ؟
گفت: محمد بن على بن الحسين.
جابر بوسه بر پيشانى او زد و گفت: جدت پيامبر به وسيله من به تو سلام رساند!
جابر از آن تاريخ، به پاس احترام پيامبر و به نشانه عظمت امام باقر (ع) هر روز دوبار به ديدار حضرت مى‏رفت، او در مسجد پيامبر ميان انبوه جمعيت مى‏نشست. در پاسخ بعضى از مغرضان كه از كار وى خرده‏گيرى مى‏كردند، پيشگويى پيامبر اسلام را نقل مى‏كرد.(7)
بر این اساس و با توجه به پیشگوئی پیامبر (ص) حضرت ملقب به باقر گشت.
در پایان باید گفت: یکی از راه های اثبات مقام علمی امام باقر تعداد شاگردان آن حضرت است که شیخ الطائفة، ابو جعفر محمد بن حسن طوسی در کتاب رجال خویش، اصحاب و شاگردان امام باقر (ع) را که از آن حضرت نقل حدیث کرده اند 462 مرد و دو زن دانسته است.
ودر مجموع برای ارائه نموداری فهرست گونه از شاگردان امام باقر (ع)، نام گروهی از آنان را یادآور می شویم:
1 ابان بن ابی عیاش فیروز، تابعی
2 ابان بن تغلب ابو سعید البکری الجریری
3 ابراهیم بن الأزرق الکوفی
4 ابراهیم الجزیری (الجریری)
5 ابراهیم بن جمیل، برادر طربال الکوفی
6 ابراهیم بن حنان الأسدی الکوفی
7 ابراهیم بن صالح الانماطی
8 ابراهیم بن عبد الله الاحمری
9 ابراهیم بن عبید أبو غرة الانصاری
10 ابراهیم بن عمر الصنعانی الیمانی(8)
پی نوشت ها:
1. سید محسن امین، اعیان الشیعه، نشر دار الاحیا الراث العربی بیروت، ج 2، ص 518 - 476.
2. مجلسی، بحارالانوار، نشر دار الاحیا التراث العربی بیروت 1403 ق، ج 64، ص 322.
3. شیخ مفید، ارشاد، قم، منشورات مکتبه بصیرتی، ص 261.
4. ابن شهر آشوب، مناقب ال ابی طالب، قم، انتشارات علامه، ج 4، 165، ابن شهر آشوب.
5. ابن حجر، الصواعق المحرقه،قاهره ،مکتبه القاهره، 1385 ه ق، ص 201، قاهره .
6. سبط بن الجوزی، تذکره الخواص، نجف، منشورات المطبعه الحیدریه، 1383 ه ق . ،ص 337 .
7. مجلسی، بحارالانوار نشر دار الاحیا التراث العربی بیروت، ج 46، ص 226.
8. اعیان الشیعة، نشر دار الاحیا الراث العربی بیروت، ج 4، ص28 و ص 332 .