سوالاتی در مورد ارث

پرسش 1:
سوالاتي در مورد ارث
شرح : به نام خدا با سلام و عرض خسته نباشيد سوالاتي داشتم در مورد آيات 11 و 12 سوره نساء و احکام ارث 1.لطفا ابتدا به صورت ساده و خلاصه اين حکم را برايم توضيح دهيد چون کمي پيچيدست و بنده به صورت کامل متوجه نشده ام...
پاسخ:
پرسشگر گرامي باسلان و سپاس از ارتباطتان با اين مرکز
آيات مورد نظر به شرح زير است:
«يُوصيكُمُ اللَّهُ في‏ أَوْلادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَكَ وَ إِنْ كانَتْ واحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَ لِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ وَرِثَهُ أَبَواهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصي‏ بِها أَوْ دَيْنٍ آباؤُكُمْ وَ أَبْناؤُكُمْ لا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعاً فَريضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَليماً حَكيماً وَ لَكُمْ نِصْفُ ما تَرَكَ أَزْواجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصينَ بِها أَوْ دَيْنٍ وَ لَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِها أَوْ دَيْنٍ وَ إِنْ كانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذلِكَ فَهُمْ شُرَكاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصى‏ بِها أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَليمٌ حَليمٌ ؛ (1) خداوند در باره فرزندانتان به شما سفارش مى‏كند كه سهم (ميراث) پسر، به اندازه سهم دو دختر باشد و اگر فرزندان شما، (دو دختر و) بيش از دو دختر باشند، دو سوم ميراث از آن آنهاست و اگر يكى باشد، نيمى (از ميراث،) از آن اوست. و براى هر يك از پدر و مادر او، يك ششم ميراث است، اگر (ميت) فرزندى داشته باشد و اگر فرزندى نداشته باشد، و (تنها) پدر و مادر از او ارث برند، براى مادر او يك سوم است (و بقيه از آن پدر است) و اگر او برادرانى داشته باشد، مادرش يك ششم مى‏برد (و پنج ششم باقيمانده، براى پدر است). (همه اينها،) بعد از انجام وصيتى است كه او كرده، و بعد از اداى دين است- شما نمى‏دانيد پدران و مادران و فرزندانتان، كداميك براى شما سودمندترند!- اين فريضه الهى است و خداوند، دانا و حكيم است. و براى شما، نصف ميراث زنانتان است، اگر آن ها فرزندى نداشته باشند و اگر فرزندى داشته باشند، يك چهارم از آن شماست پس از انجام وصيتى كه كرده‏اند، و اداى دين (آن ها). و براى زنان شما، يك چهارم ميراث شماست، اگر فرزندى نداشته باشيد و اگر براى شما فرزندى باشد، يك هشتم از آن آنهاست بعد از انجام وصيتى كه كرده‏ايد، و اداى دين. و اگر مردى بوده باشد كه كلاله [خواهر يا برادر] از او ارث مى‏برد، يا زنى كه برادر يا خواهرى دارد، سهم هر كدام، يك ششم است (اگر برادران و خواهران مادرى باشند) و اگر بيش از يك نفر باشند، آن ها در يك سوم شريكند پس از انجام وصيتى كه شده، و اداى دين بشرط آنكه (از طريق وصيت و اقرار به دين،) به آن ها ضرر نزند. اين سفارش خداست و خدا دانا و بردبار است».
اين دو آيه متضمن بسياري از احکام ارث است که خداوند آن ها را به عنوان حدود خود اعلام کرده و بندگان را به رعايت آن ها توصيه نموده و از مخالفت با آن ها برحذر داشته است.

احكامي كه به صراحت در آيات فوق آمده:
1. فرزند پسر دو برابر فرزند دختر ارث مي برد. (لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ)
2. اگر اولاد فقط يك دختر باشد ،يك دوم سهم اوست .( وَ إِنْ كانَتْ واحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ)
3. اگر اولاد دو يا چند دختر باشند ، دو سوم سهم آنها است.( فَإِنْ كُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَكَ)
4. اگر وارثان پدر و مادر و اولاد با هم باشند ، هر كدام از پدر و مادر فقط يك ششم سهم مي برد. (يعني پدر و مادر و اولاد با هم از يك طبقه هستند و با هم ارث مي برند) (لِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كانَ لَهُ وَلَدٌ)
5. اگر ميت اولاد نداشته و وارث او فقط پدر و مادرش باشند (يعني تا فرزند و پدر و مادر است ، نوبت به ديگران نمي رسد) ،در اين صورت دو حالت وجود دارد:
الف) اگر ميت برادراني نداشته باشد ، مادر يك سوم ارث مي برد . (فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ وَرِثَهُ أَبَواهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ)
ب) و اگر ميت برادراني داشته باشد ، آنان گر چه ارث نمي برند ولي مانع مي شوند كه مادرشان بيش از يك ششم ببرد (فَإِنْ كانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ).
6. غير خدا نمي تواند بفهمد كه از خويشاوندان چه كسي به ميت نفع رسان تر و به ارث سزاوار تر است .( آباؤُكُمْ وَ أَبْناؤُكُمْ لا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعاً فَريضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَليماً حَكيماً)
7. زن و شوهر از همسر خود چه فرزند و پدر و مادر باشد و چه نباشد ( همچنين با افراد طبقات ديگر ) ، ارث مي برد. شوهر اگر زنش كه مرده ، فرزند نداشته باشد ، يك دوم و اگر فرزند داشته باشد ، يك چهارم ارث مي برد و اين سهم كم و زياد نمي شود. (وَ لَكُمْ نِصْفُ ما تَرَكَ أَزْواجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ)
8. زنان هم اگر شوهران فرزند نداشته باشد ، همگي(اگر مرد چند همسر داشته باشد ) يك چهارم و اگر فرزند داشته باشد ، همگي يك هشتم ارث مي برند و اين سهم كم و زياد نمي شود. ( وَ لَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ )
يعني اگر مردي بميرد يك همسر و يا چند همسر داشته باشد دو حالت دارد اين مرد فرزند دارد يا نه ( خواه اين فرزند مربوط به اين زن و يا زنان باشد يا مربوط به زن ديگري ) اگر فرزند دارد اين يك زن ويا چند زن با هم يك هشتم........اگر ندارد ... يك چهارم.
9. قبل از تقسيم ارث بايد بدهي هاي ميت يا اموالي كه وصيت كرده را جدا كرد و بقيه را بين ورثه تقسيم نمود. (مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصي‏ بِها أَوْ دَيْنٍ )
10. اگر فردي بميرد و پدر و مادر و فرزند (طبقه اول ) نداشته باشد و "كلاله" يعني (برادر و خواهر مادري ) وارث او باشند ، اگر وارث فقط يك برادر يا يك خواهر باشد ، يك ششم سهم مي برد . ( وَ إِنْ كانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ)
11. در صورت بالا اگر وارثان چند برادر و خواهر مادري باشند ، يك سوم ارث بين آنان به طور مساوي تقسيم مي شود.( فَإِنْ كانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذلِكَ فَهُمْ شُرَكاءُ فِي الثُّلُثِ)
12. اينها حدود الهي است كه هر كس خدا و رسول را در اين حدود اطاعت كند ، به بهشت مي رود و هر كس مخالفت كند و از اين حدود تجاوز نمايد ، براي هميشه در عذاب خواهد بود. (تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدينَ فيها وَ ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فيها وَ لَهُ عَذابٌ مُهين)
پي نوشت ها:
1. نساء (4) آيه 11-14.

پرسش 2:
.اون طور که من متوجه شدم : اگر فردي بميرد سه تا دختر داشته باشد مادر و پدر و همسر دخترا دوسوم مي برن پدر مادر يک سوم مي برن همسر هم يک هشتم جمع اگر بکنيم درست در نمياد چون... يک سوم پدر مادر دوسوم بچه ها يک هشتم همسر ... يک سوم و دو سوم مي شه سه سوم يعني تمام ارث ديگه چيزي نمي مونه که يک هشتمش همسر ببره؟
پاسخ:

در فرض سؤال يك ششم اموال به پدر و يك ششم به مادر ميت و يك هشتم به همسر ميت داده مي شود؛ باقي مانده اموال هرچه بماند بين دختران تقسيم مي شود و چنين نيست كه از اول دو سوم به دختران برسد. بلكه باقي مانده اموال بين آن ها تقسيم مي شود. (1)
مثلا فرض كنيم ماترك ميت 24 تومان باشد 4 تومان به پدر و 4 تومان به مادر و سه تومان به همسر ميت داده مي شود 13 تومان باقي مانده بين سه دختر به طور مساوي تقسيم مي شود.
پي نوشت:
1. آيت الله صافي ، توضيح المسائل، مسأله 2743 و 2780 .
پرسش 3:
آيا در موضوع ارث ترتيب خاصي دارد يعني مثلا ابتدا سهم همسر داده شود بعد سهم فرزندان و والدين ؟! لطفا اگر ترتيب خاصي دارد اين ترتيب را ذکر کنيد ... 4.خوب اگر چنين ترتيبي وجود دارد اين ترتيب از کجا آمده از ظاهر آيات که اين ترتيب به دست نمي آيد ؟ (!مهمترين بخش سوال!) اگر در احاديث اين ترتيب آمده و توضيح داده شده لطفا آن حديث را با ذکر منابع معتبر بگذاريد ...(بسيار مهم) !!
پاسخ:

بله ،با توجه به آيات ارث ، هم طبقات ارث بر بندگان معلوم است و هم تقدم و تاخر آن ها.
قرآن ارث را بر دو مبنا جاري ساخته است:
الف) مبناي نسب و رحم كه عبارت از افرادي است كه با فرد رابطه نسبي دارند، مثل: پدر و مادر ، فرزند، برادر و خواهر ، عمو و عمه و دايي و خاله و فرزندان آن ها كه اين ها هم هر چه به ميت نزديك تر باشند به ارث بردن اولي هستند و تا افراد يك طبقه باشند ، نوبت به طبقه بعد نمي رسد و اين ها را در سه طبقه قرار داده اند:
1. طبقه اول كه پدر ، مادر و فرزندان مي باشند و نوه ها در صورت نبود فرزند ، جانشين آن ها خواهند بود.
2. طبقه دوم كه خواهران و برادران مي باشند و در صورت نبود آن ها ، فرزندانشان جايگزين آن ها خواهند بود.
3. عمو ها و عمه ها و دايي ها و خاله ها و فرزند انشان در صورت نبود آن ها.
ب) مبناي سبب که مهم ترين سبب ، ازدواج و زناشويي است و به همين جهت شوهر از زن و زن از شوهر ارث مي برد.
با توجه به آيات قرآن کساني که به واسطه سبب ارث مي برند در عرض کساني هستند که به واسطه نسب ارث مي برند و با آن ها در ارث شريك مي باشند، بلكه سهم آنان مقدم است .
ارث از معدود مسائلي است که شرح آن به تفصيل در قرآن آمده و "حدود خدا" معرفي گرديده است . به آيات در اين زمينه توجه کنيد:
«يُوصيكُمُ اللَّهُ في‏ أَوْلادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ فَإِنْ كُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَكَ وَ إِنْ كانَتْ واحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَ لِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ وَرِثَهُ أَبَواهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِنْ كانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصي‏ بِها أَوْ دَيْنٍ آباؤُكُمْ وَ أَبْناؤُكُمْ لا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعاً فَريضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَليماً حَكيماً وَ لَكُمْ نِصْفُ ما تَرَكَ أَزْواجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصينَ بِها أَوْ دَيْنٍ وَ لَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِها أَوْ دَيْنٍ وَ إِنْ كانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذلِكَ فَهُمْ شُرَكاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصى‏ بِها أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَليمٌ حَليمٌ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدينَ فيها وَ ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فيها وَ لَهُ عَذابٌ مُهين ؛ (1) خداوند در باره فرزندانتان به شما سفارش مى‏كند كه سهم (ميراث) پسر، به اندازه سهم دو دختر باشد و اگر فرزندان شما، (دو دختر و) بيش از دو دختر باشند، دو سوم ميراث از آن آنهاست و اگر يكى باشد، نيمى (از ميراث،) از آن اوست. و براى هر يك از پدر و مادر او، يك ششم ميراث است، اگر (ميت) فرزندى داشته باشد و اگر فرزندى نداشته باشد، و (تنها) پدر و مادر از او ارث برند، براى مادر او يك سوم است (و بقيه از آن پدر است) و اگر او برادرانى داشته باشد، مادرش يك ششم مى‏برد (و پنج ششم باقيمانده، براى پدر است). (همه اينها،) بعد از انجام وصيتى است كه او كرده، و بعد از اداى دين است- شما نمى‏دانيد پدران و مادران و فرزندانتان، كداميك براى شما سودمندترند!- اين فريضه الهى است و خداوند، دانا و حكيم است و براى شما، نصف ميراث زنانتان است، اگر آنها فرزندى نداشته باشند و اگر فرزندى داشته باشند، يك چهارم از آن شماست پس از انجام وصيتى كه كرده‏اند، و اداى دين (آن ها). و براى زنان شما، يك چهارم ميراث شماست، اگر فرزندى نداشته باشيد و اگر براى شما فرزندى باشد، يك هشتم از آن آن هاست بعد از انجام وصيتى كه كرده‏ايد، و اداى دين. و اگر مردى بوده باشد كه كلاله [خواهر يا برادر] از او ارث مى‏برد، يا زنى كه برادر يا خواهرى دارد، سهم هر كدام، يك ششم است (اگر برادران و خواهران مادرى باشند) و اگر بيش از يك نفر باشند، آن ها در يك سوم شريكند پس از انجام وصيتى كه شده، و اداى دين بشرط آنكه (از طريق وصيت و اقرار به دين،) به آنها ضرر نزند. اين سفارش خداست و خدا دانا و بردبار است. اينها مرزهاى الهى است و هر كس خدا و پيامبرش را اطاعت كند، (و قوانين او را محترم بشمرد،) خداوند وى را در باغهايى از بهشت وارد مى‏كند كه همواره، آب از زير درختانش جارى است جاودانه در آن مى‏مانند و اين، پيروزى بزرگى است! و آن كس كه نافرمانى خدا و پيامبرش را كند و از مرزهاى او تجاوز نمايد، او را در آتشى وارد مى‏كند كه جاودانه در آن خواهد ماند و براى او مجازات خواركننده‏اى است».
«يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتيكُمْ فِي الْكَلالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَها نِصْفُ ما تَرَكَ وَ هُوَ يَرِثُها إِنْ لَمْ يَكُنْ لَها وَلَدٌ فَإِنْ كانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثانِ مِمَّا تَرَكَ وَ إِنْ كانُوا إِخْوَةً رِجالاً وَ نِساءً فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ عَليم ؛ (2) از تو (در باره ارث خواهران و برادران) سؤال مى‏كنند، بگو: «خداوند، حكم كلاله (خواهر و برادر) را براى شما بيان مى‏كند: اگر مردى از دنيا برود، كه فرزند نداشته باشد، و براى او خواهرى باشد، نصف اموالى را كه به جا گذاشته، از او (ارث) مى‏برد و (اگر خواهرى از دنيا برود، وارث او يك برادر باشد،) او تمام مال را از آن خواهر به ارث مى‏برد، در صورتى كه (ميّت) فرزند نداشته باشد و اگر دو خواهر (از او) باقى باشند دو سوم اموال را مى‏برند و اگر برادران و خواهران با هم باشند، (تمام اموال را ميان خود تقسيم مى‏كنند و) براى هر مذكّر، دو برابر سهم مؤنّث است. خداوند (احكام خود را) براى شما بيان مى‏كند تا گمراه نشويد و خداوند به همه چيز داناست».
احكامي كه به صراحت در آيات فوق آمده:
1. فرزند پسر دو برابر فرزند دختر ارث مي برد. (لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ)
2. اگر اولاد فقط يك دختر باشد ،يك دوم سهم اوست .( وَ إِنْ كانَتْ واحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ)
3. اگر اولاد دو يا چند دختر باشند ، دو سوم سهم آنها است.( فَإِنْ كُنَّ نِساءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثا ما تَرَكَ)
4. اگر وارثان پدر و مادر و اولاد با هم باشند ، هر كدام از پدر و مادر فقط يك ششم سهم مي برد. (يعني پدر و مادر و اولاد با هم از يك طبقه هستند و با هم ارث مي برند) (لِأَبَوَيْهِ لِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِنْ كانَ لَهُ وَلَدٌ)
5. اگر ميت اولاد نداشته و وارث او فقط پدر و مادرش باشند (يعني تا فرزند و پدر و مادر است ، نوبت به ديگران نمي رسد) ،در اين صورت دو حالت وجود دارد:
الف. اگر ميت برادراني نداشته باشد ، مادر يك سوم ارث مي برد . (فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَ وَرِثَهُ أَبَواهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ)
ب. و اگر ميت برادراني داشته باشد ، آنان گر چه ارث نمي برند ولي مانع مي شوند كه مادرشان بيش از يك ششم ببرد(فَإِنْ كانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ)
6. غير خدا نمي تواند بفهمد كه از خويشاوندان چه كسي به ميت نفع رسان تر و به ارث سزاوار تر است .( آباؤُكُمْ وَ أَبْناؤُكُمْ لا تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعاً فَريضَةً مِنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كانَ عَليماً حَكيماً)
7. زن و شوهر از همسر خود چه فرزند و پدر و مادر باشد و چه نباشد ، ارث مي برد. شوهر اگر زنش كه مرده ، فرزند نداشته باشد ، يك دوم و اگر فرزند داشته باشد ، يك چهارم ارث مي برد و اين سهم كم و زياد نمي شود. (وَ لَكُمْ نِصْفُ ما تَرَكَ أَزْواجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ)
8. زنان هم اگر شوهران فرزند نداشته باشد ، همگي يك چهارم و اگر فرزند داشته باشد ، همگي يك هشتم ارث مي برند و اين سهم كم و زياد نمي شود.( وَ لَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ )
9. قبل از تقسيم ارث بايد بدهي هاي ميت يا اموالي كه وصيت كرده را جدا كرد و بقيه را بين ورثه تقسيم نمود. (مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصي‏ بِها أَوْ دَيْنٍ )
10. اگر فردي بميرد و پدر و مادر و فرزند (طبقه اول ) نداشته باشد و "كلاله" يعني (برادر و خواهر مادري ) وارث او باشند ، اگر وارث فقط يك برادر يا يك خواهر باشد ، يك ششم سهم مي برد . ( وَ إِنْ كانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَ لَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ واحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ)
11. اگر وارثان چند برادر و خواهر مادري باشند ، يك سوم ارث بين آنان به طور مساوي تقسيم مي شود.( فَإِنْ كانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذلِكَ فَهُمْ شُرَكاءُ فِي الثُّلُثِ)
12 اينها حدود الهي است كه هر كس خدا و رسول را در اين حدود اطاعت كند ، به بهشت مي رود و هر كس مخالفت كند و از اين حدود تجاوز نمايد ، قبراي هميشه در عذاب خواهد بود. (تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْري مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدينَ فيها وَ ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظيمُ وَ مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فيها وَ لَهُ عَذابٌ مُهين)
13. اگر ميت فرزند و پدر و مادر (وارث طبقه اول) نداشته و وارث او فقط يك خواهر (پدري يا پدر و مادري) باشد ، او يك دوم ارث مي برد .(مثل زماني كه وارث فقط يك دختر بود) (إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَها نِصْفُ ما تَرَكَ )
14.در فرض بالا اگر وارث دو خواهر( يا بيشتر) باشند ، آنان دو سوم را به سهم مي برند.
15. اگردر فرض فوق وارثان برادر و خواهر باشند ، برادر به اندازه دو خواهر ارث مي برد. (فَإِنْ كانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثانِ مِمَّا تَرَكَ)
16. اگر وارث برادران و خواهران (پدري يا پدري و مادري) باشند (مانند اولاد) ذكر دو برابر انثي ارث مي برد.( وَ إِنْ كانُوا إِخْوَةً رِجالاً وَ نِساءً فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ)
17. اگر وارث يك برادر (يا بيشتر)باشد ، همه ارث را مي برد. (وَ هُوَ يَرِثُها إِنْ لَمْ يَكُنْ لَها وَلَدٌ)
با دقت در اين روايات مي بينيم وارثان به سه دسته تقسيم شده اند:
وارثاني که هيچگاه فرض و سهم معين ندارند مثل پسر و برادر .
وارثاني که گاه سهم معين و فرض دارند و گاه ندارند مثل دختر و خواهر که اگر تنها باشد و پسر همراه او نباشد ، سهم معين دارد و اگر با پسر همراه باشد ، سهم معين ندارد.
وارثاني که هميشه سهم معين دارند مثل زن و شوهر ومادر که هميشه و در هر شکل سهم معين دارند مثلا مادر اگر با فرزند همراه نباشد و حاجب هم نداشته باشد يک سوم و اگر حاجب داشته يا با فرزند همراه باشد ، يک ششم ارث مي برد .
خود اين نوع تقسيم بندي هم افراد را به مقدم و مؤخر تقسيم مي کند . در اجتماع افراد فرض دار و بي فرض ، افراد فرض دار بر افرا د بي فرض مقدم اند و در اجتماع افراد فرض دار هم ، آنها که هميشه فرض دارند ، بر آنان که در بعض صور فرض دارند ، مقدم اند.
کساني که مخاطب واقعي قرآن هستند ، يعني پيامبر و به تعليم ايشان امامان از اين ريزه کاري ها با خبرند و اين نکته ها را مي دانند ولي متاسفانه بعد از پيامبر مفسران قرآن به حاشيه رانده شدند و کساني در مصدرحکومت و تفسير قرآن قرار گرفتند كه از درک اين ريزه کاري ها عاجز بودند. اين ريزه کاري ها حلال مشکل در صورت هاي فراواني هستند که با ندانستن آنها ، مسلمانان وقتي با آن صورت ها مواجه شدند ، نتوانستند راه حل را از قرآن استنباط کنند و به خيال خود به حل مشکل پرداختند و راه حل هايي مانند "عول" (وارد كردن نقص به همه وارثان) و تعصيب (دادن اضافه از سهم به خويشاوندان پدري) را پيش كشيدند.
مثلا ورثه دو دختر و پدر مي باشند که سهم دو دختر دو سوم و سهم پدر يک ششم است که جمعا مي شود پنج ششم و يک ششم اضافه مي آيد . در اينجا مفسران بدون صلاحيت گفتند بقيه ارث (يک ششم) به اين ورثه نمي رسد و بايد آن را به مردان طبقه بعدي داد و اين مساله "عَصَبه" نام گرفت. ولي مفسران واقعي (امامان كه تعليم يافتگان خدايي و جانشينان و وارثان علم پيامبر بودند) گفتند ما نمي توانيم با وجود طبقه مقدم ارث را به طبقه مؤخر بدهيم بلکه بقيه را هم بين آنان به تناسب فرضشان، رد مي کنيم.
يا زماني كه ورثه دو دختر و پدر و مادر و شوهر باشد، در اين صورت همه فرض دارند ؛ دو دختر دو سوم و پدر و مادر هر کدام يک ششم و شوهر يک چهارم مي برد و جمع آنها پانزده دوازدهم است يعني سه دوازدهم بيشتر از کل ارث .
در اينجا از نظر مفسران غير صلاحيت دار بين وارثان فرقي نيست و وارثاني که هميشه فرض دارند با وارثاني که در آن صورت پيش آمده و بعض صورت هاي ديگر فرض دارند و در بعضي صورت ها فرض ندارند ، تفاوتي نيست و بايد اين کمبود را به همه سرشکن کرد . آنان نتوانستند متوجه شوند که وقتي خدا بعض افراد را در همه صورت ها صاحب فرض شمرده و بعض افراد را در بعض صورتها صاحب فرض شمرده و در بعض صور ديگر صاحب فرض نشمرده ، از اين نحوه تعيين فرض، غرضي داشته و خواسته بين آنان هم تقدم و تاخر قائل شود و گروه اول (آنان که هميشه فرض دارند ) را بر گروه دوم (آنان که در بعض صور فرض دارند و در بعض صور ندارند ) تقدم بخشد هم چنان که بين صاحبان فرض با غير صاحبان فرض تقدم قال شده بود و صاحبان فرض را بر غير صاحبان فرض تقدم بخشيده بود .
اگر آنان اين نکته مهم را درک کرده بودند ، در تقسيم ارث در صورت بالا ، گرفتار مشکل نمي شدند و ابتدا سهم شوهر و مادر را که هميشه فرض اكثر و اقل دارند ، پرداخت مي کردند و بقيه را بين دو دختر و پدر به نسبت چهار براي دو دختر (كه دو سوم يعني چهار ششم ارث مي برند) و يک سهم براي پدر (كه يك ششم ارث مي برد) تقسيم مي کردند.؛اما متاسفانه آنان به اين نکته باريک پي نبردند و به راه حل تراشي پرداختند و نقيصه را به همه ورثه سرشکن کردند .
بنا بر اين نحوه تعيين سهم و تقسيم ارث و تقدم و تأخر وارثان به خوبي در قرآن بيان شده است و روايات هم هنمين نحوه را تبين و تشريح كرده است.
پي نوشت ها:
1. نساء (4) آيه 11-14.
2. همان ، آيه 176.

پرسش 4:
حالا چند مثال مي زنم لطفا جواب اين مثال ها را براي درک بهتر موضوع برايم جواب دهيد ... آ) فردي فوت مي کند , يک دختر دارد و يک برادر ... ارث به چه صورت تقسيم مي شود ؟ حال اگر برادر نداشته باشد چطور تقسيم مي شود ؟ آيا کل ارث فقط به دختر مي رسد ؟ ب) فردي فوت مي کند (مرد) , 3 زن دارد , 5 دختر , 2 پسر , 3 برادر , 2 خواهر , پدر و مادرش هم زنده اند , يک نامادري هم دارد و ثلث اموالش را هم بخشيده ... چگونه و به چه ترتيب ارث تقسيم ميشود ؟ ج) فردي فوت مي کند ,فقط 1 دختر و 1 پسر دارد... چگونه تقسيم مي شود ؟ اگر 1 دختر ديگر هم داشته باشد , يعني 2 دختر و 1 پسر چگونه تقسيم ميشود ؟ ببخشيد اگر سوالاتم کمي طولاني شد لطفا براي درک بهتر موضوع به تمام سوالات پاسخ دهيد با تشکر

پاسخ:

الف) در فرض سؤال تمام اموال مال دختر است و برادرش ارث نمي برد و با بودن فرزند براي ميّت، برادرش ارث نمي برد و در هر دو صورت چه برادر داشته باشد چه نداشته باشد اگر تنها دختر وارث ميّت باشد تمام اموال به دختر مي رسد.
ب) به هريك از پدر و مادر يك ششم مال الارث داده مي شود و براي سه همسرش يك هشتم داده مي شود و يك هشتم مال بين هر سه زن تقسيم مي شود و باقي مانده اموال بين فرزندان پسر و دختر تقسيم مي شود و به هر پسر دو سهم و به هر دختر يك سهم داده مي شود. و برادر و خواهر ميّت و نامادري او ارث نمي برد.
ج) اگر يك دختر و يك پسر وارث باشند ، دو سوم مال به پسر و يك سوم به دختر داده مي شود و اگر دو دختر و يك پسر باشد، نصف ماترك ميت به پسر داده مي شود و نصف ديگري آن بين دو دختر تقسيم مي شود. (1)
پي نوشت:
1. آيت الله صافي، توضيح المسائل، مسأله 2740 و 2743 و 2780 .