فلسفه وجود کنیز در اسلام

با سلام و تشکر به خاطر ارتباط تان با اين مرکز
در مورد کنیزان و توجيه حضور انان در جامعه اسلامي بايد گفت کنیز چیزی جدای از سایر بردگان نیست و در همه موارد از فلسفه اسارت يا خريد و فروش گرفته تا راهکارهای برخورد با اين زنان تفاوتی بين زن و مرد اسیر وجود ندارد ؛ چنان که در مورد مردان برده همين گونه بود، کنیزان نیز از دو راه به جامعه اسلامی وارد می شدند:
1- زنانی که در میدان های جنگ شرکت می کردند و اسیر می شدند. (در قدیم در جنگ ها قبیله در جنگ در گیر بود ؛یعنی زنان و مردان و کودکان همگی اعضای میدان نبرد بودند . برای پیروزی بر طرف مقابل تلاش می کردند . سهم زنان کمتر از مردان نبود . وقتی یک طرف شکست می خورد، تمام مردان و زنان و کودکان و اموالی که در میدان بود ،به اسارت طرف مقابل در می آمد.)
2- زنانی که قبلا در جامعه غیر اسلامی اسیر و کنیز شده بودند . برده فروش ها آن ها را به جامعه اسلامی می آوردند و می فروختند.
در خصوص گروه دوم در انتها بحث خواهیم کرد اما در مورد گروه اول بر اساس تحلیلی که در مورد همه اسراي جنگي ارائه مي شود ، می توان گفت بردگي آنان منطقي ترين گزينه دران وضعيت بود ؛در واقع لازم بود این زنان به نوعي در متن جامعه به خدمت گرفته می شدند تا زمینه اسلام آوردن آن ها فراهم گردد ؛
فرض کنید دولتی کافر به جامعه اسلامی حمله کرده و در نتیجه این نبرد افرادی از سپاه دشمن به اسارت در آمدند ؛ تکلیف این عده چیست و حکومت اسلامی چگونه باید با آن ها برخورد کند؟
جواب از چند گزینه خارج نیست ؛ یا باید آن ها را از دم تیغ بگذراند ، یا در زندان اسیر کرده و یا آن ها را آزاد نماید ؛ اگر دقت کنیم همه این موارد دچار مشکلات عدیده ای است ؛ زندانی کردن اسرا علاوه بر همه مفاسدی که اصل قانون زندان در پی دارد، بار مالی سنگینی را بر دولت اسلامی تحمیل می کرد . جدای آن که با نیاز مالی بسیار مسلمانان در آن مقطع زمانی وکمبودهای فراوان و حجم زیاد اسرا این امر امکان پذیر نبود .
کشتن همه اسرا هم نتایج مثبتی در پی نداشت زیرا بسیاری از این افراد شناخت کاملی از اسلام نداشتند .چه بسا با آشنایی درست به اسلام می گرویدند . به علاوه کشتن بیش تر افراد آثار و نتایج سوء فرهنگی و روانی در پی داشت که با فلسفه اسلام همخوانی نداشت .
از طرف دیگر آزادی همه اسرا هم کاری بسیار نامعقول بود ، زیرا این افراد کسانی بودند که با اسلام و مسلمانان به جنگ برخاسته ،حتی برخی از آنان را کشته بودند . یقینا آزادی آن ها همان و بازگشت به آغوش کفار و آمادگی برای شرکت در نبرد بعدی همان ؛ پس ناچار لازم بود بدون آن که نگه داری آن ها هزینه وفشاری بر جامعه اسلامی وارد کند، این افراد در متن جامعه به نوعی وارد شوند که هم آثار مثبت اقتصادی و رفاهی برای جامعه در پی داشته باشند و هم زمینه آشنایی آن ها با حقایق اسلام و بستر میل وگرایش به اسلام در آن ها فراهم گردد . این همان قانون برده داری مورد امضا و تجویز اسلام بود که اعمال شد .
اما در مورد كاكرد اين زنان اسير در جامعه اسلامي بايد گفت :
اولا : هرچند برخي اصرار دارند بردگی زنان را تنها نوعی بهره کشی جنسی بدانند اما حقیقت امر این گونه نبوده است، زیرا کنیزان در بسیاری از موارد فعالیت های بیش تری از غلامان انجام می دادند . امور داخلی منزل و مسائل مرتبط با آن بر عهده آنان بود ؛ به علاوه نیاز جنسی امری طرفینی است که در جامعه آن روز بسیار معقول تر و شفاف تر با آن برخورد می شد. به بهانه های واهی بر آن سرپوش نهاده نمی شد .
اگر قرار بود این زنان در جامعه اسلامی حضور داشته و به مناطق خود باز نگردند، ولی برقراری رابطه جنسی با آن ها جایز نباشد ، هم به دلیل فقر موجود در جامعه، زمینه ای برای ورود این افراد در متن جامعه نبود و مسئولیت آن ها بر عهده حکومت می افتاد و هم بستر صحیح و ضابطه مند برطرف کردن نیازهای غریزی برای آن ها فراهم نمی شد ، در نتیجه این امر می توانست زمینه ساز بروز جدی مشکلات و مفاسد بی شمار برای آن ها و جامعه باشد .
ثانيا : مسائل مرتبط با هر جامعه ای را باید در همان فرهنگ و رسوم و در همان وضعیت خاص زمانی و مکانی مورد توجه قرار داد ؛ بسیاری از اموری که در جامعه ما قابل درک نبوده، نامعقول به نظر می رسد در جامعه زمان بعثت طبیعی و قابل قبول بود ، مثلا اینکه زنی در طول زندگی شوهران متعددی داشته باشد که حتی برخی از آن ها دشمنان قبلی قبیله او بلکه قاتلین بستگان او باشند، با توجه به کثرت جنگ ها و نزاع ها و قوانین آزاد ازدواج یا انواع بهره مندی جنسی از زنان در آن زمان امری متداول بود .
به علاوه رفتار خشن وخشک در جامعه آن زمان با زنان به گونه ای بود که زن همانند کالایی از خانه ای به خانه دیگر منتقل می شد .با فوت همسر به عنوان ارث در بین وراث تقسیم می شد یا به بدترین اشکال از مردی به مرد دیگر می رسید ؛ در نتیجه اینکه زنی بعد از شکست قبیله اش با مسلمانان به جامعه اسلامی وارد شده و در تملک مردی مسلمان (که بر اساس آموزه های اسلامی با او رفتاری محترمانه و کریمانه داشته باشد) دربیاید ،نه تنها غیر قابل تحمل و نامطلوب نبود، بلکه آن قدر مطلوب بوده که حتی مورد توجه زنان مشرک قرار می گرفت . برخی از آن ها از جامعه شرک آلود مکه فرار کرده ،خود را به مدینه می رساندند وخواستار قرار گرفتن در پناه جامعه اسلامی می شدند .
در نتیجه، همه این ضوابط و قوانین به شکلی تنظیم شد که در نهایت زنان بسیاری از جامعه شرک و کفر کنده شده ،به جامعه اسلامی متصل گردند . در اکثر موارد پس از ورود این زنان در جامعه اسلامی و آشنایی با فرهنگ اسلام و تعلق جنسی که به مردان مسلمان پیدا می نمودند، اسلام آورده ، از ظلمت کفر بیرون آمده و در زمان کوتاهی نیز آزاد شده ،به عنوان یک زن مسلمان آزاد به منزلت والایی دست می یافتند .
در خصوص نحوه روابط زناشویی با زنان اسیر هم اجمالا می توان گفت : زن کافری که در جنگ به اسارت مسلمانان در می آمد ، در صورتی که به هر دلیلی آزاد نمی شد ، به منزله کنیز محسوب شده ، این امر در حکم طلاق وی از همسر قبلی کافرش بود . در نتیجه بعد از گذراندن دوران عده ، می توانست شریک جنسی مالکش محسوب گردد كه توضيحات بيشتر اين امر در انتها خواهد آمد .
اما در خصوص کنیزان موجود در جامعه(كنيزان غير اسير) و اين كه چرا اسلام از ابتدا همه را آزاد اعلام نكرد هم بايد دانست كه باز در اين امر تفاوتي بين اين كنيزان و غلامان نبود و حقيقت عدم تحقق اين برخورد ضربتي بعدها خود را به خوبي نشان داد ؛ براي درك بهتر اين امر بايد به چند نكته توجه داشت :
برای پاسخ به این پرسش توجه به چند نکته لازم است :
1. اصلاح عادات غلط و فرهنگ نادرست به زمان نیازمند است .نمی توان یک فرهنگ عمیق و رسوخ کرده در اعماق جامعه را برخوردی ناگهانی و انقلابی برطرف کرد. چنین برخوردهای شعاری اگر در آغاز اعمال می شد ، هیچ ضمانت عملی بر دوام آن ها وجود نداشت .چه بسا طرح این قوانین عجین شده در اعماق فرهنگ و باورهای اجتماعی و اقتصادی جامعه ،به اصل ایمان و اعتقاد مسلمانان نو ایمان لطمه وارد می ساخت ؛ البته چنان که ذکر شد این نوع برخورد هدفمند، مختص برده داری نبود ، بلکه در برخی انحرافات رفتاری دیگر هم اعمال شد .
2. در آن زمان بردگان فراوانی وجود داشتند . گاهی بخش عظیمی از جامعه را تشکیل می دادند. اگر از ابتدا بردگی به طور کلّی ملغی می شد، رهایی بردگان باعث نابودی آنان و خانواده های شان می شد؛ زیرا بردگان در آن زمان نه کسب و کار مستقلی داشتند و نه زندگی مستقلی. حداقل اثر سوء آزاد کردن این جمعیت انبوه، مختل کردن امنیت جامعه بود. بررسی دقیق ابعاد این مسئله نشان می دهد که برخورد ضربتی و یک باره با مسائلی مانند برده داری، امری غیر حکیمانه، بلکه غیر ممکن است؛ از این رو اسلام، در برخورد با این مسئله به اصلاح تدریجی پرداخت.
تاریخ بعدها روش صحیح مبارزه تدریجی با این رسم جا افتاده را تایید کرد . خط بطلان بر مبارزه سریع و بی برنامه در مورد این گونه امور مهم و رسوخ یافته در اعماق باورها و فرهنگ ها کشید ؛ در تاریخ معاصر آمده که رییس جمهور آمریکا بدون ایجاد مقدمات لازم به یکباره برده داری را لغو و ممنوع اعلام کرد ، ولی بردگانی که به ظاهر آزاد شده، ولی روحا آزاد نشده بودند و توان روحی و اجتماعی اداره خود را نداشتند ، از صاحبان خود به التماس می خواستند مثل سابق آنان را به بردگی بگیرند و رها نسازند!!
3. بردگان در آغاز اسلام منبع اقتصادی و نیروی نظامی نیرومندی برای مشرکان و حتی مسلمانان بودند. مشرکان آنان را در مزرعه ها، نخلستان ها و میدان های جنگ به کار می گرفتند؛اگر اسلام در ابتدا دستور آزادی بردگان را می داد، بدیهی بود که تنها مسلمانان به آن عمل کنند، چرا که مشرکان به آن اعتقادی نداشتند. این شیوه ، پیامدهای بسیار ناخوشایند و ضربه مهلکی برای جامعه اسلامی نوپا در پی داشت. از جمله:
مسلمانان به یکباره از نیروی اقتصادی و نظامی عظیمی محروم می شدند و این ضربه مهلک اقتصادی به آنان بود. همچنين چنين بردگانی چنانچه آزاد می شدند، چون جا و مکان و درآمد مناسبی نداشتند، به ناچار به پیش مشرکان مي رفتند و از آنان برای تقویت بنیه اقتصادی و نیروی نظامی استفاده می کردند ،اما آزادی بردگان به تدریج، مانع از خسارت اقتصادی و نظامی مسلمانان شد .
اما راهکار اسلام برای ریشه کن ساختن برده داری :
ا) بستن سرچشمه بردگی: اسلام اکثر راه های معمول برده گیری در آن زمان را ردّ کرد و نپذیرفت؛ به علاوه از نظر فرهنگی هم با دوام این امر به انواع گوناگون مقابله نمود مثلا اساس اشتغال به برده فروشی را از زشت ترین وناپسند ترین امور معرفی نمود؛ اسلام خرید و فروش بردگان را بدترین و منفورتین معاملات اعلام کرد. پیامبر(ص) فرمود: "شرّ النّاس مَن باع النّاس؛(1) بدترین مردم کسی است که انسان ها را بفروشد".
ب) گشودن دریچة آزادی: اسلام، تمهیداتی گوناگون برای آزادی بردگان اندیشیده است، از جمله :
ـ آزادی اسیر را یکی از کفارات قرار داده است(2) یعنی گناهانی ساده که ارتکاب آن ها زیاد رخ می داد مانند باطل کردن روزه، با آزادی بردگان پاک می شد.
ـ با ازدواج زنی که برده است با یک انسان آزاد و بچه دار شدن زن، فروش زن ممنوع می شود تا از سهمیه ارث فرزندش آزاد شود.(3)
ـ سهمی از زکات برای خرید برده و آزاد کردن آنان قرار داده شد . بدین ترتیب بودجه دایمی برای این کار از بیت المال در نظر گرفته شده و تا آزادی کامل همه بردگان ادامه یافت.(4)
ـ آزادی بردگان یکی از عبادات شمرده شده و بزرگان در این زمینه پیش قدم بوده اند تا آن جا که گفته شده حضرت علی بن ابی طالب با دسترنج خود هزار بنده را آزاد کرد.(5)
ـ اگر یک برده متعلق به چند نفر بود؛ هر کس سهم خود از برده مشترک را آزاد کند، سهم شریک دیگر به طور قهری آزاد می شود.(6)
ـ هرگاه کسی مالک یکی از پدر، مادر، اجداد، فرزندان، عمو، عمّه، دایی، خاله، برادر، خواهر، برادرزاده و یا خواهرزاده خود از راه ارث و... شود، آن ها فوراً آزاد می شوند.(7)
ـ در برخی موارد، اگر صاحب بَرده نسبت به برده اش مجازات های سختی انجام دهد، برده خود به خود آزاد خواهد شد.
-برده مى تواند با کار کردن ، بهاى خود را به خریدارش پرداخته و آزاد شود. یعنى بنده و مولى قرارداد مى بندند که هرگاه بنده فلان مبلغى را پرداخت آزاد مى شود. او اگر پرداخت مبلغ را تا یک ماه به تأخیر انداخت، مستحب است که مالک صبر کرده و به وى مهلت دهد. مبلغ مذکور مى تواند تقسیط شود و این مبلغ نیز نباید بیش از مبلغى باشد که مالک براى خرید بنده پرداخت کرده است .
-چند عامل نیز موجب آزادى خودبه خودى بنده مى شود. کورى ، جذام ، زمینگیر شدن و اسلام آوردن در محل جنگ و...
در نتیجه این برنامه دقیق وسفارش اخلاقی اسلام در خصوص بردگان و سیره عملی معصومین در مورد آن ها چندی نگذشت که دیگر برده ای در جامعه اسلامی وجود نداشت، در حالی که برده داری به شدید ترین نوع آن تا قرن های اخیر در جوامع مختلف غیر اسلامی با تمام قدرت وجود و رواج داشت ؛ مجموعه این مسایل و نتیجه این نوع برخورد به خوبی نشان می دهد که اسلام منطقی ترین برخورد را با برده داری اعمال نموده است .
اما در خصوص كنيزان مساله اي متفاوت از ديگر بردگان مطرح بود كه همانا بهره مندي جنسي از انان بود كه اسلام اين امر را همانند همه فرهنگ ها و سنت هاي ديگر اقوام و اديان پذيرفت. اما با قوانين و شرايطي دقيق و معين و حساب شده تا اين امر به نوعي ولنگاري جنسي و انحراف رفتاري منتهي نگردد .
بر اساس آموزه های قرآن روابط جنسی انسان تنها در دو قالب مورد تایید شرع اسلام بوده ، در غیر این موارد خروج از حیطه شریعت به حساب می آید . این دو قالب هم در سوره مومنون به روشنی بیان شده است ؛ خداوند در آیات ابتدایی این سوره در بیان علائم مومنان می فرماید :
« اوَالَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ * إِلَّا عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أوْ مَا مَلَکَتْ أَیْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ * فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاء ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْعَادُونَ(8)؛
[مومنان]کسانی هستند که دامن های خود را حفظ می کنند. مگر در برابر همسران شان یا کنیزانی که در تملک دارند که در این صورت مورد ملامت نیستند . هر کس بیش از این بطلبد ، در زمره تجاوز کاران است » . بر این اساس روابط جنسی تنها در مورد همسران و یا کنیزان قابل تایید شریعت است ، البته با رعایت دیگر ضوابط و شرایطی که در این خصوص وجود دارد .
اما در مورد زنانی که در جنگ اسیر می شدند، باید گفت: این گروه یا خود کنیز بودند(یعنی به عنوان برده در جامعه کفر زندگی می کردند) که در حکم دیگر کنیزان هستند . زمانی که تحت تملک یک مسلمان درآیند، با توجه به شرایط خاصی که در این زمینه وجود دارد ،بر صاحب خود حلال خواهند بود .
اما اگر زنی آزاد باشند ، اگر در حکم کنیز در می آمدند، به محض تعلق این عنوان بر یک زن ، عقد ازدواج او با همسر قبلی اش ( اگر شوهر داشت) ملغی محسوب شده ، امکان بازگشت او به بلاد کفر منتفی می شد . بر اساس ضوابط خاص خود در تملک مردی مسلمان در می آمد و رابطه با او بعد از گذراندن عده حلال بود .
البته در هر دو نوع اسیر امکان ازدواج با این افراد هم ممکن است ،یعنی مرد مسلمانی که مالک این زن شده است ،می تواند او را آزاد کرده و با او ازدواج نماید ، چنان که در بسیاری از موارد همین رفتار با زنان متشخص می شد تا حرمت و جایگاه اجتماعی مناسب خود را دارا باشند .
در انتها بايد متذكر شويم كه در مورد رابطه جنسی مالک با کنیزش چه کنیز عادی و چه اسیری که کنیز شده ضوابط معینی وجود دارد که برای برقراری رابطه و دوام آن رعایت همه آن ها ضروری است :
1. مالک، کنیزش را به ازدواج شخص دیگر در نیاورده باشد.
2. مالک، کنیز را به دیگرى نداده باشد.
3. اگر کنیز با شخصِ دیگرى ازدواج کرده باشد یا او را به دیگرى بخشیده باشند، پس از سپرى شدن مدّت زمان عده‏ى طلاق با شوهرش یا تمام شدنِ زمان بخشش، مجدداً کنیز بر مالکش حلال مى‏شود.
4. کنیز در حالِ گذراندن ایّام عدّه (عدّه‏ طلاق از شوهر قبلى‏اش) یا ایام استبرا (در آن جا که محلّل واقع شده)، نباشد.
5. قبلًا پدر مالک کنیز با کنیز، نزدیکى نکرده باشد.
6. کنیز، بین چند صاحب مشترک نباشد.
7. قبلًا فرزند مالک و صاحب کنیز با او نزدیکى نکرده باشد.
8. کنیز با مولایش قرارداد نبسته باشد که پول خود را بدهد تا آزاد شود (در اصطلاح مُکاتَب نباشد).
9. کنیز، کاملًا تحت تصرّف مالک باشد .

پی نوشت ها:
1. کلینی، کافی، ج 5، ص 114، دار الكتب الإسلامية تهران، 1365 هجرى شمسى.
2. آيه الله مكارم شيرازى،تفسیر نمونه، ج 21، ص 412 _ 423؛ دار الكتب الإسلامية، تهران‏1374.
3. مکاسب، شیخ انصاری، ص 175، چاپ دارالحکمة ، قم بي تا.
4. تفسیر نمونه، مکارم، ج 12، ص 418، همان .
5. بحارالانوار، مجلسی، ج 41، ص 43، چ اسلامیه، تهران بي تا.
6. جواهرالکلام، شیخ محمدحسن، ج 34، ص 154 ـ 158،دار إحياء التراث العربي‏ ، بيروت- لبنان‏ بي تا .
7. تفسیر نمونه، ج 21، ص 42 همان .
8. مومنون (23) آیه5-7.