نظر مراجع قدیم و جدید و روش برخورد آنان با هنرتعزیه چگونه بوده است؟

آنچه در بزرگداشت عاشورا با آن رو به رو هستیم، دو چیز است: یکی شکل و صورت پیام‌رسانی و بزرگداشت قیام عاشورا و دیگری انتقال پیام. آنچه اهمیت بیشتر دارد و اساسی‌تر است، محتوا است و اصل نیز همین است. ارزش گذاری قالب‌ها و صورت‌ها و حتی جواز و عدم جواز آن، با محتوا و اصل پیام، قابل تعریف و تبیین است. از دیدگاه اسلام، عزاداری و سوگواری اهل بیت(ع) می تواند در قالب‌ها، و ابزاری که میان ملل و اقوام مرسوم بوده، محقق شود و به شیوه های گوناگون تجلی یابد، البته تا زمانی که به اصل پیام و محتوا لطمه نزند، بلکه به بهترین نحو پیام را در ذهن و جان مخاطب جای دهد. از این رو استفاده از شیوه های عزاداری که در صدر اسلام رایج نبوده اما آسیبی به محتوا نمی‌رساند،‌ نه تنها از نظر شرعی اشکال ندارد، بلکه مطلوب بوده و می تواند در حد خود، شعارهای عاشورا و اهل بیت(ع) را به گوش انسان معاصر رسانده و قلب او را به سمت باورها سوق دهد. حال اگر هنر تعزیه این هدف را برآورده نماید،‌مطلوب و پسندیده است.
قالب‌های مشروع و مجاز دارای حدود و چارچوب های خاصی است که به وسیله شرع و عقل تعیین می گردد. اگر عزاداری با شیوه هایی اجرا شود که شور را بر شعور غالب سازد و به نوعی موجب انحراف از فلسفه عزاداری و از دست دادن محتوا گردد، خارج از حدود عزاداریِ مشروع و معقول است.
اگر قالب های عزاداری به گونه ای باشد که عقلای جامعه، آن را نکوهش کرده، موجب وهن مذهب و آموزه های عاشورا بدانند، حد غیرمجاز عزاداری خواهد بود .(1)
شکل و صورت عزاداری باید به گونه ای باشد که بتواند محتوای پیام های عاشورا را به مردم ابلاغ کند و باور انسان ها را نسبت به آنها تقویت نماید ولی اگر این ظاهر به صورتی درآید که نه تنها باطن و مغز را نشان ندهد بلکه باعث گردد موضوع خدشه دار شود، شکل و صورت مناسبی نخواهد داشت و مورد قبول نخواهد بود.
در هر صورت همچون دیگر سنت های مذهبی باید به هنگام اجرای تعزیه، موازین شرعی رعایت گردد و ارزش های معنوی آن پایمال نشود و چون سنتی دینی است باید مروّج و مبلّغ فضایل، مکارم و خصال نیکو باشد؛ مردم را دین شناس نماید و روح معنویت را در آنان تقویت کند، پس تعزیه در صورتی موجب خشنودی خدا و اولیای الهی است که در حدود بندگی پروردگار بوده و مشتمل بر دروغ، حرام و امور وهن انگیز نباشد. این مسئله مهم در فتاوای مراجع نیز مورد توجه ویژه بوده است.
شبیه خوانی و تعزیه، از دیدگاه فقهی و اعتقادی مورد بحث و بررسی عالمان شیعه قرار گرفته، برخی آن را تحریم و بعضی تجویز کرده اند. از نظر علمای شیعه، خدمتی برای حفظ اسلام بالاتر از این نیست که بدعت ها از بین بروند و افکار موهوم، خرافی و مضامین سست از متون نوحه ها و شبیه نامه ها حذف شوند. در صورتی که جهات شرعی در تعزیه خوانی رعایت گردد و تعزیه پیراسته از وهن و خرافات برگزار شود، بر آن اشکالی مترتب نمی باشد.
نظریات علمای شیعه درباره تعزیه:
1- آیت الله میرزا محمد حسین نائینی در فتوای خود ضمن تأیید شبیه خوانی، این قید را بیان نموده که شعائر مزبور باید از هرگونه امور ناپسند که شایسته چنین شعاری نیست پاک شود. (2)
2- آیت الله سید محسن حکیم، ضمن تأیید فتوای میرزای نائینی می افزاید: بعضی مناقشاتی که می‌شود، ناشی از الحاق برخی چیزها و کارهایی است که چه بسا با عزاداری و سوگواری برای سیدالشهدا مغایرت دارد.(3)
3- در رساله ذخیرة العباد، آیت الله زین العابدین مازندرانی با حواشی آیت الله میرزا محمد تقی شیرازی، آیت الله سید محمد کاظم یزدی و آیت الله سید اسماعیل صدر، شبیه خوانی به عنوان عملی ممدوح معرفی شده، تا وقتی که مشتمل بر حرامی چون غنا و مانند آن نباشد.
در این نوشتار آمده : بیان مصائب به زبان حال امام در صورتی جایز است که با آن بزرگوار تناسب داشته باشد.(4)
4- آیت الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی در بخشی از نظر خویش درباره تعزیه می فرماید: «گمان ندارم کسی منکر خوبی آن باشد، مادامی که برخی از محرّمات شرعی را در بر نداشته باشد؛ مانند استعمال لهو و غیر آنها» .(5)
5- علامه سید محسن امین، تأکید می نماید که در عزداری ها باید از سیره ائمه(ع) پیروی کرد و اگر آن بزرگواران تصریحی در این امور نکرده اند، باید از شیوه ای منطقی و عاقلانه متابعت نمود.(6)
6- آیت الله سید عبدالحسین شرف الدین عاملی خاطرنشان می نماید: اگر رویدادهای ملال انگیز اهل بیت به صورت نمایش برگزار شود، اثر خوبی بر دل ما خواهد گذاشت، ولی این برنامه باید از روی اصول صحیح به اجرا درآید.(7)
7- آیت الله کاشف الغطاء نیز سوگواری به شکل شبیه خوانی را در صورتی که درست برپا شود، بدون اشکال می دانست، ولی در ادامه افزوده است: «سعی کنید عزاداری را از کارهایی که با حزن و عزا جور در نمی‌آید، جدا کنید، زیرا عزاداری برای زنده ساختن فلسفه قیام امام حسین(ع) است، نه برای قصه گویی، نمایش و وقت گذرانی. بکوشید مراسم سوگواری را بدون نقطه ضعف برگزار کنید و مردم را به یاد خدا بیاندازید و ایمان آنها را زیاد کنید».(8)
8- آیت الله میرزا محمد علی شاه آبادی - استاد عرفان امام خمینی - وقتی دیدند در صحن مطهر امام زاده حمزه(ع) مراسم تعزیه خوانی با تحریفات و مضامین موهن برگزار می شود، مانع اجرای آن گردید و مجلس مذکور را به کانون وعظ و خطابه تبدیل نمود.(9)
9- آیت الله بروجردی نیز وقتی دید شبیه خوانی های قم وضع نگران کننده ای دارند و توأم با بدعت و تحریف اجرا می شوند، دست اندرکاران تعزیه را فرا خواند و به آنان تأکید نمود شبیه خوانی با این شکل حرام است و باید اصلاح گردد و یا از برگزاری آنها شود. ایشان اجازه نمی دادند عزاداری های آفت زده اجرا شود.(10)
10- شهید مطهری در خصوص پالایش و پیرایش تعزیه هشدار می دهد: «علما باید با عوامل پیدایش تحریف مبارزه کنند، جلو تبلیغات دشمنان را بگیرند، با اسطوره سازی ها مبارزه کنند...».(11)
11- حضرت امام خمینی فرمود: «اینجا باید سخنی هم در خصوص عزاداری و مجالسی که با نام حسین بن علی(ع) برپا می شود بگوییم. ما و هیچ یک از دیند‌اران نمی گوییم که با این اسم، هر کس هر کاری می کند خوب است. چه بسا علمای بزرگ و دانشمندان، بسیاری از این کارها را ناروا دانسته و به نوبت خود از آن جلوگیری کرده اند، چنانچه همه می دانیم که در بیست و چند سال پیش از این، عالم بزرگوار مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری در قم شبیه خوانی را منع کرد و یکی از مجالس بسیار بزرگ را مبدل به روضه خوانی کرد...».(12)
12- حضرت آیت الله خامنه ای فرمود: اگر مراسم شبیه خوانی مشتمل بر امور دروغ و باطل نباشد و مستلزم مفسده هم نباشند و با توجه به مقتضیات زمان باعث وهن مذهب حق هم نشوند اشکال ندارد ولی در عین حال بهتر است که به جای آنها، مجالس وعظ و ارشاد و ذکر مصائب حسینی و مرثیه خوانی برپا شود.(13)
13- از دیدگاه آیت الله مکارم شیرازی، شبیه خوانی، اگر امر خلاف شرعی در آن نباشد و موجب هتک مقدسات نشود اشکال ندارد.(14)
14- از نظر آیت الله میرزا جواد تبریزی، تعزیه و شبیه خوانی چنانچه مشتمل بر حرام نبوده و وهن به معصومین(ع) نباشد مانعی ندارد.(15)
با توجه و دقت در فتاوای فقها و مراجع دینی متوجه می‌شویم که همة آنان در تمام دوران از گذشتة تاکنون، در بارة‌ت عزیه بر چند مسئله تأکید داشتند:
1 – مخالف شرع و احکام دینی نباشد.
2 – موجب سستی و وهن مذهب نشود.
3 – موجب تحریف محتوا و یا حتی غفلت و نادیده گرفتن آن نگردد.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
پی‌نوشت‌ها:
1. فلسفه عزاداری، محمد رضا کاشفی، مرکز فرهنگی نهاد، چاپ اوّل، 1381، ص 21.
2. بکاء الحسینی، سید حسین طباطبایی، ص 482 - 502.
3 . فتاوای علمای سلف درباره عزاداری و شبیه خوانی، فصلنامه هنر، پاییز 1362، ص 297.
4. الدعاة الحسینیه، شیخ محمد علی نخجوانی، ص 126 و 131.
5 . همان.
6. التنزیه لأعمال الشبیه، 1347 ق (1307ش) که در سال 1322ش توسط جلال آل احمد با عنوان عزاداری های نامشروع ترجمه و انتشار یافت.
7 . المجالس الفاخره فی ماتم العترة الطاهره، سید عبدالحسین شرف الدین، مقدمه.
8 . کاشف الغطاء، سوره خشم، محمد رضا سماک امانی، ص 72.
9. روایت فضیلت، غلامرضا گلی زواره، مجله پاسدار اسلام، ش 160، ص 41.
10. حماسه حسینی، شهید مطهری، ج 1، ص 185.
11 . همان، ج 3، ص 293.
12 . قیام عاشورا در کلام و پیام امام خمینی، ص 92.
13 .اجوبه الاستفتاآت، تهران، الهدی، 1381، ص 322.
14. استفتاآت جدید، آیت الله مکارم شیرازی، 1381، ج 1، ص 158، ش 573.
15. استفتاآت جدید، آیت الله میرزا جواد تبریزی، انتشارات سرور، 1378، چاپ اول، ص 458، ش 2019.