راه درمان رذایل کدام است؟
به طور کلی برای دور کردن صفات رذیله چند گام اساسی باید برداشته شود:
1ـ تشخیص بیماری: غفلت از وجود بیماری سد بزرگ اصلاح نَفْس و دور کردن صفات رذیله است؛ یعنی اگر بیمار خود را بیمار نداند، به فکر علاج نمی افتد.
2ـ تصمیم به معالجه: بعد از این که صفات رذیله و بیماری نفس مشخص شد، باید فوراً معالجه را شروع کنیم و این احتیاج به اراده و عزم راسخ دارد.
3ـ گام های عملی: علمای اخلاق در جهت تهذیب نفس و سیر و سلوک اموری را پیشنهاد کرده اند:
الف) مشارطه؛ یعنی انسان نفس خویش را مخاطب قرار دهد و به او یادآور شود که از او اعمال ناشایست سرزند. امام سجاد(ع) در دعای معروف به توبه می گوید: "پروردگارا! شرطی در پیشگاه تو کرده ام که به آن چه دوست نداری باز نگردم".(1)
ب) مراقبه؛ سالکان راه خدا پیش از آن که فرشتگان خداوند مراقب اعمال آن ها باشند، خود مراقب اعمالشان هستند. این مراقبت از درون می جوشد. یاد خدا و علم به این که خداوند اعمال انسان را می بیند و توجه به حسابرسی روز قیامت و کیفر اُخروی در ایجاد مراقبت بسیار مؤثر است.
ج) محاسبه؛ منظور از محاسبه آن است که انسان خود را پای حساب حاضر نماید و مورد بازخواست قرار دهد. همان گونه که در امور مادی این حسابرسی انجام می گیرد.
امام علی(ع) دربارة نحوة محاسبه فرمود: "هنگامی که صبح را به شام می رساند، نفس خود را مخاطب ساخته بگوید: ای نفس، امروز بر تو گذشت و تا ابد باز نمی گردد و خداوند از تو دربارة آن سؤال می کند که در چه راه آن را سپری کردی؟ چه عمل در آن انجام دادی؟ آیا به یاد خدا بودی؟ آیا حق برادرت را ادا کردی؟... سپس آن چه را که انجام داده، به یاد می آورد. اگر به خاطرش آمد که عمل خیری از او سرزده، حمد خداوند را به جا می آورد و اگر معصیت کرده، از خداوند آمرزش می طلبد و تصمیم بر ترک آن در آینده می گیرد".(2)
د) تأدیب و مجازات؛ اگر معلوم شد گناه و خطایی از انسان سر زده است، باید در برابر خطاها و اکنش نشان دهد و از جرأت و جسارت نفس جلوگیری نماید. البته تأدیب و مجازات ها باید مشروع باشد مانند گرسنگی دادن و روزه گرفتن.
امام علی(ع) می فرماید: "گرسنگی برای به اسارت در آوردن نفس و شکستن عادت هایش کمک خوبی است".(3)
حضرت در شرح اوصاف پرهیزکاران فرمود: "هرگاه نفس او در انجام وظایفی که خوش ندارد سرکشی کند، او هم از آن چه دوست دارد، محرومش می سازد".(4)
بزرگان از این وسیله، برای ترک عادات ناپسند استفاده کرده اند. در حالات فقیه بزرگ عالَم شیعه، مرحوم آیت الله بروجرودی نقل شده که هرگاه عصبانی می شد و به شاگردانش پرخاش می کرد، فوراً پشیمان شده و طبق نذری که داشت، فردای آن روز را برای جبران این کار روزه می گرفت.(5)
مرحوم نراقی می گوید: اگر کار خلافی از انسان سر زد، در مقام تنبیه خود بر آید، مثلاً تن به عبادات سنگین و انفاق اموالی که مورد علاقة او است بدهد. اگر لقمة حرام یا مشتبهی خورده، خویشتن را مقداری گرسنگی دهد و اگر زبان به غیبت مسلمانی گشوده، مدح او کند یا با سکوت، خود را تنبیه یا با ذکر خدا آن را جبران نماید.(6)
براى مقابله با صفات رذیله باید اقدام عملى صورت گیرد، مثلاً اگر نفس از انسان بخواهد در صدر مجلس نیشیند، کسى که مىخواهد متواضع باشد، باید بر خلاق میل خود رفتار کند و در صدر مجلس ننشنید. اگر خود را برتر از دیگران مىپندارد، برعکس به دیگران احترام بگذارد و به آنها خدمت کند. یا اگر سخن از برترىهاى شخصى به میان مىآید، به جاى حساسیت و حسدورزى و بدگویى از ایشان، برخلاف میل قلبى، امتیازات او را تأیید کند. البته این مخالفت عملى در آغاز کار سخت است، ولى به تدریج آسان مىگردد و اگر در مدت زمان مناسبى این برخورد تکرار شود، به تدریج از شدت آن صفت کاسته شده تا مرز انهدام آن نیز پیش مىرود.
هر یک از صفات رذیله ریشه در خودخواهى دارد. کسى که حسادت مىورزد، به خاطر آن است که نمىخواهد دیگرى بهتر از او باشد و کسى که بخل مىورزد و از انفاق خوددارى مىکند، براى آن است که دیگران را چیزى حساب نمىکند و همه چیز را براى خود مىخواهد. بنابراین براى جلوگیرى از هر خوى زشتى باید از پیدایش کبر و خودبینى و خودخواهى جلوگیرى نمود و دواى کبر، بندگى خدا و احساس نیاز به او است، و این که اگر فضیلتى هم باشد، از ناحیه خدا است و هیچ چیز از خود ندارد در درمان این صفت رذیله که سرچشمه صفات رذیله دیگر است، موثر می باشد. امام خمینى (ره) مىگوید: "اگر در صدد اصلاح نفس برآمدى، طریق عملى آن نیز با قدرى مواظبت سهل و آسان است و در این طریق با همت مردانه و حریت فکر و بلندى نظر به هیچ مخاطره تصادف نمىکندى. تنها راه غلبه بر نفس اماره و شیطان و راه نجات، بر خلاف میل آنها رفتار کردن است. هیچ راهى بهتر براى سرکوبى نفس از اتصاف به صفت متواضعین و رفتار کردن مطابق رفتار و سیره و طریقه آنها نیست. در هر مرتبه از تکبر که هستى و اهل هر رشته علمى و عملى و غیر آن که هستى، برخلاف میل نفسانى چندى عمل کن. با تنبهات علمى و تفکر در نتایج دنیایى و آخرتى، امید است راه آسان و سهل شده، نتیجه مطلوب بگیرى". (7)
نکته دیگر آن است که فضایل و رذایل، در نقطه مقابل هم قرار دارند. هر چه انسان در تقویت فضایل بکوشد و در انجام اعمال صالحه پایدارى بیشترى از خود نشان دهد، به همان نسبت، از شدت رذایل در وجود او کاسته مىشود. (8)
در ضمن مطالعه کتاب های اخلاق عملی نوشتة آیت الله مهدوی کنی و اخلاق در قرآن آیت الله مکارم مفید است.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
پی نوشت ها:
1. صحیفه سجادیه، دعای 31.
2. بحارالانوار، ج 89، ص 250.
3. غررالحکم، ج 6، ص 166.
4. نهج البلاغه، خطبه 184، فیض الاسلام.
5. مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ج 1، ص 264.
6. همان، ص 265.
7. امام خمینى، چهل حدیث، ص 97 و 96.
8. محمد على سادات، اخلاق اسلامى، ص 144.
