توبه چه شرایطی دارد؟

‏توبه عبارت است از پشیمانى و بازگشت از گناه . توبه هر گاه حقیقى و واقعى باشد و از اعماق جان برخیزد و جامع شرایط باشد و واقعاً از گناهى که مرتکب شده احساس خجلت و ندامت کند و خود را در پیشگاه خداشرمنده ببیند و در صدد کسب رضاى حق تعالى باشد، به یقین مقبول درگاه احدیت واقع شده و آثار و برکاتش نمایان مى گردد. قرآن کریم مى فرماید:
ای بندگان که بر خود اسراف و ستم کردید ، از رحمت خدا مأیوس نشوید که خدا همهء گناهان را مى آمرزد، زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است .(1)
توبه شعبه اى از فضل عظیم الهى و درى است از رحمت رحیمى خداوند که بروى بندگان خود باز فرموده است .امام زین العابدین (ع) در مناجات تائبین فرمود:
دری به سوى عفوت گشوده اى و نامش را توبه نهاده اى ، و فرموده اى باز گردید به سوى خدا و توبه کنید، توبهء خالص ، حال که این در رحمت باز است عذر کسانى که از آن غافل شوند، چیست ؟
غالباً انسان ها گرفتار لغزش هایى مى شوند و اگر در توبه بسته بود ، رستگارى براى کسى میسر نمى شد، از این روخداى حکیم و رحیم توبه را دواى دردهاى معنوى و علاج امراض قلبى و پاک کنندهء انواع آلودگى ها قرار داده است ، تا انسان پس از گرفتارى به گناه به برکت توبه پاک شده و اهل نجات گردد. خوش بخت کسى است که از این باب رحمت قدردانى کرده و از آن استفاده کند. جالب این است که خداوند علاقهء فوق العاده اى به توبهء بندگانش دارد و فرموده است که توبه کننده گان را دوست می دارد . توبه آغاز تمام خوش بختى هاى انسان است . در حدیثى از امام باقر(ع) در مورد انسان توبه کننده مى خوانیم :
خود را در بیابان (خطرناکى ) در یک شب تاریک گم کرده و سپس آن را بیابد.
لازمه توبه و پشیمانى از گناه ، تصمیم بر ترک معصیت در آینده و جبران مافات است ؛ یعنى اگر آن گناه حق اللّه بوده ؛ مانند ترک نماز، روزه و... قضاى آن ها را به جا آورد، و اگر حق الناس بوده رضایت آنان را جلب کند، حتى اگرکارى را که موجب قصاص است مرتکب شده ، خود را تسلیم کند تا صاحب حق ، قصاص یا عفو کند. شخصى درحضور حضرت على (ع)گفت : استغفراللّه . حضرت فرمود: مادرت عزادارت گردد، آیا مى دانى استغفار چیست ؟(چون استغفارش به زبان تنها بود و دلش از حقیقت آن خالى بود). پس فرمود: استغفار درجهء بلند مقامان و صدرنشینان عالم اعلا است و در معناى استغفار شش چیز لازم است :
1 پشیمانى و حسرت از کردار گذشته ؛
2 عزم بر ترک آن براى همیشه ؛
3 ادا کردن حقوق مردم به طورى که هنگام مردن پاک باشد و (رحمت ) خدا را ملاقات کند. در حالى که حق کسى بر عهده اش نباشد؛
4 هر واجبى که ضایع کرده تدارک نماید؛
5 آن چه گوشت بدنش از حرام روئیده با حزن بر آخرت آبش کند تا پوست به استخوان بچسبد و گوشت نو دربدنش پیدا شود؛
6 زحمت عبادت را به بدن خود بچشاند، چنان چه خوشى و شیرینى گناه را چشانیده است و هرگاه این شش چیز در تو پیدا شود آن گاه بگو: استغفراللّه .(2)
علمای اخلاق گفته اند که چهار شرط اول از شرایط قبولی توبه است و دو شرط آخر کمال توبه است ، یعنی دست یافتن به بالاترین مقام و مرتبه توبه کننده گان.
نتیجه این که توبه واقعى ، پشیمانى و حسرت از کردار و گناه گذشته است که لازمه آن ، عزم بر ترک آن در آینده وجبران مافات اعم از حقوق الهى و حقوق مردمى مى باشد و وقتى توبه واقعاً انجام گرفت ، به نظر همهء علماى اسلام درپیشگاه خداوند مقبول است . خداوند نه تنها به وسیلهء توبه ، گناه را از بین مى برد، بلکه آن را به حسنه و نیکی مبدل مى کند.(3)
با تحقق شرایطی که ذکر شد ، توبه نیز مورد قبول حق تعالى قرار مى گیرد.(4)
خداوند در آیات کثیرى به گناهکاران و کسانى که به نفس خویش ستم کردند و آن را در معرض معصیت قرار دادند، توصیه کرده است که توبه کنند ورابطه بین خود و خدا را اصلاح کنند. خداوند همه گناهان آنان را خواهد بخشید، مانند آیه 160 بقره که مى فرماید: «مگر کسانى که توبه کردند و به اصلاح کارهاى فاسد خود پرداختند و آن چه را کتمان کرده بودند بیان کنند. در این صورت توبه آن‏ها را مى پذیرم و من بسیار عذرپذیر و قبول کننده توبه و مهربانم».
چه کسى در وفاى به عهد راستگوتر از خداوند است؟ قرآن مجید وعده داده که خداوند توبه را از بندگانش مى پذیرد.(5) بنابراین گناهکارى که به گناه خویش اعتراف دارد و از آن پشیمان است و عزم جدّى بر ترک گناه و جبران گناهان گذشته از حق النّاس و حق اللَّه و حق النّفس دارد،باید به قبولى توبه خویش و رحمت و مغفرت خداوند امیدوار باشد.
تذکر یک نکته:
نکته مهمى که باید مورد توجه قرار گیرد این است که آیا ما توانسته‏ایم همه شرایط لازم توبه را محقق سازیم؟ آیا حلاوت و شیرینى گناه از جان ما به طور کامل رخت بر بسته است؟ این مسئله است که ما را پیوسته در حال خوف و رجا نگه مى دارد. هم امیدوار به لطف و رحمت الهى باشیم و هم خوف و واهمه از این که مبادا برخى از شرایط توبه را محقق نساخته باشیم. امام صادق(ع) فرمود: »بنده را وقتى مى توان مؤمن دانست که هم از خدا بترسد و هم امیدوار به رحمت او باشد«.(6) امیرالمؤمینن(ع) مى فرمود: »از پروردگارت بترس و به رحمتش امیدوار باش تا خدا تو را از آن چه مى ترسى، ایمنى بخشد و به آن چه امیدوار هستى، تو را مورد لطف و عنایتش قرار دهد«.(7)
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
پى نوشت‏ها:
1. زمر(39) آیة 53
2.نهج البلاغهء فیض الاسلام ، کلمات قصار، شمارهء 409 ص 1271
3.آیت اللّه ناصر مکارم شیرازى ، اخلاق در قرآن ، ج 1 ص 217 آیت اللّه شهید عبدالحسین دستغیب ، گناهان کبیره ، ج 2 ص 399
4. جهت آگاهى از توبه و مسائل آن کتاب »توبه از دیدگاه قرآن و حدیث« نوشته علیرضا حسنى را مطالعه کنید.
5. توبه آیه 104.
6. مشکوةالانوار، ص 300، به نقل از آثار الصادقین، ج 5، ص 483.
7. خف ربّک و ارج رحمته یومنک ممّا تخاف و یُنیک مارجوت، جامع احادیث الشیعه، ج 11، ص 162 به نقل از همان.