گاه پرسيده مي شود ابتداى آيه سوم سوره مائده پيرامون گوشتهاي حرام و در انتهاى آن، سخن از اضطرار و ضرورت و حكم آن سخن مىگويد و در وسط اين دو مطلب، سخن از ولايت و امامت به ميان آمده است. چه تناسبى بين مسأله ولايت و امامت و جانشينى پيامبر(ص)، با مسأله گوشتهاى حرام و حكم اضطرار و ضرورت وجود دارد؟ آيا اين خود شاهدى نمىشود كه جملات مورد بحث از آيه، ارتباطى به بحث ولايت نداشته و مطلب ديگرى را تعقيب مىنمايد؟
پاسخ اين است که آيات قرآن مجيد به صورت يك كتاب كلاسيك تنظيم نشده است، بلكه به همان شكلى كه نازل مىگشت به دستور پيامبر(ص). ثبت مىشد، بنابراين ممكن است صدر آيه مورد بحث در پاسخ به سؤالاتى كه از پيامبر اكرم(ص) در مورد گوشتهاى حرام شده، و پيش از واقعه غدير نازل شده باشد، و پس از مدّتى واقعه غدير پيش آمده و آيه مورد بحث نازل گشته و كُتّاب و نويسندگان وحى آن را به دنبال حكم گوشتهاى حرام ثبت كرده باشند.
سپس مسأله اضطرار يا مصداقى از مصاديق آن رخ داده و به دنبالش حكم آن نازل شده و ذيل آيه را كه حاوى حكم اضطرار است به دنبال قسمت وسط آيه ثبت كرده باشند، بنابراين، لازم نيست آيات تناسب خاصّى با هم داشته باشند (1) و ممکن است هر قسمت از آيه در بر دارنده حکم خاص و مستقلي باشد .
علامه طباطبائي ره مي نويسد :
در باره جمله اليوم ....روايات زيادي هست که متعرض شان نزول جمله مورد بحث شده و نامي از اصل آيه نياورده و اين مويد آن است که جمله اليوم ... مستقل و جداي از صدر و ذيل آيه نازل شده و قرار گرفتن آن در وسط آيه مذکور يا به دستور رسول خدا بوده و يا به تاليف مولفين بعد از رحلت آن حضرت .
چنان که از شعبي نقل شده که گفت: وقتي که آيه شريفه اليوم ...بر پيامبر (ص) نازل شد آن جناب در عرفه بود و چون آن حضرت از هر آيه اي که خوشش مي آمد دستور مي داد در آغاز سوره اش جاي دهند، اين آيه را در اول سوره قرار دادند. شعبي مي افزايد: جبرئيل به آن جناب مي آموخت که هر آيه را در کجا جاي دهد. (2)
اما دلالت آيه بر ولايت "
در اين آيه شريفه سخن از يك روز بسيار بزرگ و با شكوه است، كه نقطه عطفى براى مسلمانان شمرده شده است. روزى كه آيه شريفه از آن سخن مىگويد، داراى چهار ويژگى مهم است.
اوّل: روزى است كه باعث يأس و نااميدى كفّار شد.
دوم: روزى است كه مايه اكمال دين گشت.
سوم: روزى است كه خداوند نعمتش را بر مسلمانان تمام كرد.
چهارم: روزى است كه خداوند راضى شد كه دين اسلام، دين هميشگى مردم باشد.
راستى اين روز بزرگ، با اين ويژگيهاى چهارگانه، چه روزى بوده است؟
براى رسيدن به پاسخ اين سؤال، دو مسير را مىتوان طى كرد:
راه اوّل: تأمّل و تعمّق در مضمون خود آيه و مطالعه و تفكّر پيرامون آن، با قطع
نظر از روايات و احاديثى كه در ذيل آن وارد شده
راه دوم: تفسير آيه با استفاده از روايات شأن نزول و آراء و نظريّات مفسّران مىباشد.
راه اوّل: بايد ديد که آيه شريفه با كدام يك از حوادث زمان پيامبر(ص) قابل تطبيق است؟
با دقت در خود آيه معلوم مي شود كه منظور از آن روز با شكوه، كه نا اميد كننده كفّار بود و موجب جلب رضايت الهى گشت و دين و نعمت پروردگار كامل گشت، روز هيجدهم ذى الحجّه سال دهم هجرت، روز عيد سعيد غدير است؛ روزى كه پيامبر اسلام (ص)در راستاى اجراى فرمان پروردگار، علىّ بن ابىطالب (ع) را به ولايت منصوب كرد و رسماً خلافت آن حضرت را به همه مسلمانان اعلام كرد.
اگربا ديده انصاف و بدون پيش داوريها قضاوت كنيم، خواهيم ديد كه آيه شريفه كاملًا بر حادثه غدير قابل تطبيق است. زيرا:
اوّلًا: دشمنان اسلام پس از ناكامى در تمام توطئهها، جنگها، سمپاشيها، تفرقه افكنيها، مبارزات و خلاصه بعد از تمام تلاشهايى كه براى محو اسلام داشتند، تنها به يك چيز دل بسته بودند و آن اين كه پيامبر از دنيا برود و پس از ارتحال آن حضرت مخصوصاً با توجّه به اين كه پسرى ندارد تا جانشين او بشود و تاكنون نيز بطور رسمى جانشينى براى خود تعيين نكرده است، بتوانند به آرزوى خود برسند و ضربه نهايى را بر اسلام وارد كنند. امّا وقتى ديدند آن حضرت در روز هجدهم ذىالحجّه سال دهم هجرت، در صحراى غدير خم و در بين جمعيّت انبوه و كم نظير مسلمانان، عالمترين، قدرتمندترين، آگاهترين و نيرومندترين فرد جهان اسلام را به جانشينى خود انتخاب كرد، آرزوهاى خويش را باد رفته ديدند و تنها روزنه اميد آنها بسته شد و از نابودى اسلام مأيوس شدند.
ثانياً: با انتخاب امام على(ع) نبوّت قطع و ناتمام نماند، بلكه به سير تكاملى خود ادامه داد، زيرا امامت تكميل كننده نبوّت و در نتيجه باعث كمال دين است؛ بنابراين، خداوند با انتخاب على عليه السلام، به عنوان خليفه مسلمانان، شخصيّتى كه نيرومند ترين، آگاه ترين و عالم ترين مسلمان پس از رسول اكرم (ص)بود، دين خود را كامل كرد.
ثالثاً: نعمتهاى پروردگار با نصب امامت و رهبرى پس از پيامبر(ص) تكميل شد.
رابعاً: بدون شك اسلام بدون امامت و رهبرى يك دين جهانى فراگير و خاتم نخواهد شد، دين خاتم بايد همواره پاسخگوى نيازهاى مردم در تمام زمانها باشد و اين، بدون وجود امامى معصوم در هر زمان امكان پذير نيست.
نتيجه اين كه، تفسير آيه شريفه به حادثه غدير، تفسير قابل قبولى است؛ بلكه تنها تفسير قابل قبول مىباشد.
راه دوم: تفسير آيه در سايه احاديث و رواياتى كه در شأن نزول اين آيه شريفه وارد شده، و فراوان است.
مرحوم علّامه امينى «رضوان اللَّه عليه» در كتاب ارزشمند و بى نظيرش، الغدير، به صورت گستردهاى پيرامون واقعه غدير بحث كرده است. و حديث غدير را، از يكصد و ده نفر از صحابه پيامبر و، از هشتاد نفر از «تابعين» نقل مىكند؛ نويسنده توانمند الغدير احاديث مربوط به اين حادثه بزرگ و كم نظير را از سيصد و شصت كتاب مختلف نقل كرده است؛ رواياتى كه درباره نزول اين آيه شريفه بحث مىكند ومرتبط با بحث ماست در كتاب فوق شانزده روايت در اين زمينه نقل كرده است.
به برخى از اين روايات توجّه كنيد:
1- سيوطى، كه از علماى اهل سنّت است و در كشور مصر مىزيسته و در نزد اهل سنّت انسان معتبرى محسوب مىشود، روايت زير را در كتاب خويش نقل كرده است:
«ابو سعيد خدرى مىگويد:
لَمَّا نَصَبَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) عَلِيّاً عليه السلام يَوْمَ غَديرِ خُمٍّ فَنادى لَهُ بِالْوِلايَةِ، هَبَطَ جِبْرَئيلُ بِهذِهِ الْآيَةِ: «الْيَوْمَ اكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ ...»
هنگامى كه پيامبر اسلام(ص) در روز غدير خم، حضرت على(ع)را به جانشينى خود منصوب كرد و ولايت او را بر مؤمنين اعلام كرد، جبرئيل نازل شد و آيه فوق را براى پيامبر آورد.
طبق اين روايت، كه از خود اهل سنّت نقل شده، منظور از «اليوم» روز غدير خم است و آيه مورد بحث در مورد ولايت و خلافت امير مؤمنان(ع) نازل شده است.
2- همان دانشمند سنّى روايت ديگرى را از ابو هريره، كه راوى مورد قبولى در نزد اهل سنّت است، نقل مىكند. طبق اين روايت ابو هريره مىگويد:
لَما كان يَوْمَ غَديرِ خُمٍّ وَهُوَ يَوْمُ ثَماني عَشَرَ مِنْ ذِي الْحَجَّةِ، قالَ النَّبِيُّ (ص): مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِيٌّ مَوْلاهُ، فَانْزَلَ اللَّهُ: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ و ...»
هنگامى كه روز عيد غدير، كه روز هجدهم ذى الحجّه است، فرا رسيد، پيامبر(ص) فرمود: «هر كسى كه من مولاى او هستم، اين على (يعنى علىّ بن ابىطالب، نه على ديگر) مولاى اوست» سپس آيه اكمال دين نازل شد.
اين روايت نيز به روشنى بر آنچه كه مورد بحث است دلالت دارد.
3- خطيب بغدادى، يكى ديگر از علماى اهل سنّت كه در قرن پنجم مىزيسته است، در كتاب خويش، تاريخ بغداد، به نقل از ابو هريره، چنين روايت مىكند:
قالَ رَسُولُ اللَّه(ص): «مَنْ صامَ يَوْمَ ثَمانَ عَشَرَةَ مِنْ ذِي الْحَجَّةِ كُتِبَ لَهُ صِيامُ سِتّينَ شَهْراً» وَهُوَ يَوْمُ غَديرِ خُمٍّ لَما أَخَذَ النَّبِيُّ (ص) بِيَدِ عَلِيِّ بْنِ أَبي طالِب فَقالَ: «أَلَسْتُ وَلِيَّ الْمُؤْمِنِينَ» قالُوا: بَلى يا رَسُولَ اللَّهِ، قالَ (ص): «مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ،
فَعَلِيٌّ مَوْلاهُ» فَقالَ عُمَرُ بْنُ خَطّاب: بَخّ بَخّ لَكَ يَابْنَ أَبي طالِبٍ أَصْبَحْتَ مَوْلاىَ وَ مَوْلاى كُلِّ مُؤْمِنٍ وَمُؤْمِنَةٍ، فَأَنْزَلَ اللَّهُ «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ ...»»
پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: «كسى كه روز هيجدهم ذى الحجّه را روزه بگيرد، معادل روزه شصت ماه برايش ثواب مىنويسند و اين روز مصادف با روز غدير خم است كه پيامبر(ص) دست علىّ بن ابىطالب را گرفت و سپس از مردم پرسيد: «آيا من پيامبر، نسبت به مؤمنان و مسلمانان از خودشان اولى نيستم؟» همه در جواب گفتند: بله، پيامبر(ص)(پس از اين كه اين اقرار را از مسلمانان گرفت) فرمود: «هر كه من مولاى او هستم، على نيز مولاى اوست.» عمر بن خطاب (براى عرض تبريك خدمت امير المؤمنين(ع)رسيد و) گفت: اى فرزند ابو طالب! اين فضيلت و مقام بر تو مبارك باشد، تو مولى و سرپرست من و تمام مسلمانان گشتى، سپس خداوند آيه شريفه «اليوم اكملت لكم دينكم ...» را نازل كرد.
4- حاكم حسكانى، كه او نيز از دانشمندان اهل سنّت در قرن پنجم است، روايات صريح و روشنى در اين زمينه در كتابش آورده، كه جهت اختصار از نقل آن روايات صرفنظر مىشود.
5- حافظ ابونعيم اصفهانى در كتاب «ما نزّل من القرآن فى على (ع)» از صحابى معروف پيامبر، ابو سعيد خدرى، نقل كرده كه پيامبر(ص) در غدير خم على(ع) را به عنوان ولى و خليفه به مردم معرفى كرد، هنوز مردم متفرّق نشده بودند كه آيه «اليوم اكملت لكم دينكم ...» نازل شد، در اين موقع پيامبر(ص) فرمود:
اللَّهُ اكْبَرُ عَلى اكْمالِ الدّينِ وَ اتْمامِ الِنّعْمَةِ وَرِضَى الرَّبِّ بِرِسالَتى وَ بِالْوِلايَةِ لِعَلِىٍّ(ع) مِنْ بَعْدى، ثُمَّ قالَ: مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعِليٌّ مَوْلاهُ، اللَّهُمَّ والِ مَنْ والاهُ وَ عادِ مَنْ عاداهُ وَانْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ وَاخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ
اللَّه اكبر بر تكميل دين و اتمام نعمت پروردگار و خشنودى خداوند از رسالت من و ولايت على(ع) بعد از من، سپس فرمودند: هر كس من مولاى اويم، على(ع)مولاى او است، خداوندا! آن كس كه او را دوست بدارد دوست بدار، و آن كس كه او را دشمن دارد، دشمن بدار، هر كس او را يارى كند، يارىاش كن و هر كس دست از يارىاش بردارد، دست از او بردار.
نتيجه اين كه، از رواياتى كه ذكر شد و روايات فراوانى كه جهت رعايت اختصار ذكر نشد به روشنى استفاده مىشود كه آيه شريفه اكمال دين پيرامون حادثه غدير نازل شده و گواه واضح و روشنى بر امامت و ولايت و خلافت امير مؤمنان(ع) است.(3)
پاورقيها :
1. آيه الله مکارم شيرازي، آيات ولايت در قرآن، ص 61 .
2. علامه طباطبائي، ترجمه الميزان، انتشارات اسلامي، ج 5، ص 272 .
3. آيات ولايت در قرآن، ص 55 .
