تجلّی بهشت خدا در زمین

مصطفی سلیمانی

در برخی از روایات با تعبیری لطیف از مسجدها به عنوان بازار آخرت یاد شده یعنی همانگونه که بازار محل خرید و فروش و مبادله کالا و متاع دنیوی است مسجد نیز محل کسبامور معنوی و اسبابی است که در سرای آخرت دارای کاربرد است. در حدیثی رسول اکرم(ص) فرموده است: "المساجد سوق من السواق الاخرة قراها المغفرة و تحضتها الجنة"."مساجدبازاری از بازارهای آخرت است از کسانی که به آن وارد می‌شوند با مغفرت پذیرایمی‌شود و هدیه آنان بهشت است".

- درآمد و تاریخچۀ مسجد
سخن از طلوع اسلام و مطلع آن و فجر صادق آیین محمدی صلی الله علیه و آله و مرکزاشاعه آن یعنی مسجد است. مسجد مهمان خانه خدا در زمین، جایگاه نزول برکات و خیرات آسمانی، خانه راز و نیاز، عشق و محبت، صفا وصمیمیت، ایثار و رحمت، تجلی بهشت خدادرزمین و محل آرامش موحدان است.

زماني كه رسول خدا(ص) از مكّه به مدينه هجرت كرد و با استقبال پرشكوه اهل مدينه رو به رو شد، پيش از هر كار تصميم گرفت كه براي مسلمانان مركزي عمومي به نام «مسجد» بسازد تا براي انجام مراسم ديني و نماز و ياد خدا در آن جا گرد آيند. البته، مسجد تنها مركز پرستش خدا نبود، بلكه تمام معارف و احكام اسلامي در آنجا بيان مي‏شد. تا آغاز قرن چهارم هجري معمولاً مساجد جز پرستشگاه خداوند، جاي آموختن نيز بودند. حتّي گاهي مسجد مدينه به صورت يك مركز ادبي در مي‏آمد و سخن سرايان بزرگ عرب، كه سروده‏هايشان ارزشهاي اخلاقي و روش تربيتي اسلام سازگار بود، اشعار خود را در مسجد مي‏خواندند. امور قضايي و پرداختن به خصومات و اجراي حدود و به كيفر رسانيدن بزهكاران و جنايتكاران نيز در مسجد انجام مي‏گرفت و مسجد در آن روزها دادگاهي به تمام معنا بود.
همچنين، رسول خدا(ص)خطابه‏هاي آتشين خود را براي گسيل مردم به جهاد مبارزه با كفر و شرك در آن جا ايراد مي‏فرمود. از آن جا كه پيشرفت هر ملّت و گروهي وابسته به اتّفاق و يگانگي آنان است، اسلام دستور داد كه ملمانان نمازهاي پنج گانه را در مسجد به جماعت بخوانند و فقير وغني و وضيع و شريف و سياه و سفيد و... همه و همه دوشادوش هم گرد آيند و در صفي يگانه بايستند تا خودپسندي ها فرو ريزد و دلها به يكديگر راه يابند و ميانشان يگانگي و صميميّت پديد آيد و فقير از فقرش رنج نبرد و سياه از سياهي‏اش آزرده نشود و همه از حال هم آگاه كردند و به درد دل يكديگر برسند.

- اهتمام مسلمین و سیره نویسان به ثبت و ضبط مساجد

مسلمانان صدر اسلام و به تبع آنان سیره‌نویسان اسلامی اهتمام کامل خویش رابه کار برده و مساجدی را که به دست مبارک پیامبر(ص) و یاران صدیق آن حضرت در مناطق مختلف اعم از شهرها و روستاها و اردوگاهای جنگ و حتی در راهها و کوهستان های دور دست ساخته شده ثبت و ضبط نموده‌اند. در موارد زیادی مصلی و جایگاهای نماز آن حضرت را هم که عنوان مسجد نداشته است مشخص کرده‌اند با عنایت بر اینکه کتابهای سیره پیامبر(ص) معمولاً در قرن دوم هجری به بعد نوشته شده است، روشن می‌شود که مسلمانان صدر اسلام وبه خصوص اصحاب پیامبر(ص) و آل او تا چه میزان نسبت به این امر اهتمام داشته‌اند وبه گونه‌ای که سیره‌نویسان سالها بعد با مراجعه به آنان توانسته‌اند این مکانها رابطور مشخص در نوشته‌های خود ذکر کنند.

- فاصلۀ مساجد امروزتا مسجد نمونه اسلامی

مسجد، جایگاه نزول برکات و خیرات آسمانى است. تجلى بهشت خدا در زمین و محل همنشینی فرشتگان با اهل آن است. مسجد نمونه باید در بخش های آموزشی، عبادی و تربیتی به مخاطبان خود خدمات ارایه دهد تا هم زمینه ساز جذب حضور حداکثری مردم در این پایگاه عبادی شود و هم همطراز با مساجد صدر اسلام.

از نقش های محوری مسجد آن است که زمینه را برای عبادت خالصانه و پر جمعیت فراهم کند. هر اندازه مسجد در ایفای این نقش حیاتی موفق عمل کند به مسجدی که قرآن و سنت آن را ترسیم کرده یعنی «مسجد نمونه» نزدیکتر است.

مسجد در صدر اسلام مرکز آموزش مسلمانان به شمار می رفت و در حال حاضر نیز باید تلاش شود مساجد جایگاه مساجد صدر اسلام را پیدا کنند.

اگر مسجد پایگاه و آموزشگاه مبانی دینی و معارف اسلامی شود زمینه جذب مردم به این مرکز اسلامی فراهم می شود و مسجدی که نقش مؤثر خود را در زمینه های مذهبی، فرهنگی وآموزشی به درستی ایفا نکند از ادای بخش مهمی از رسالت خویش باز مانده و از مسجدنمونه و پر جاذبه فاصله گرفته است.

- ویژگی های مساجد نمونۀ اسلامی از دیدگاه قرآن و اهلبیت(ع)

ا. ویژگی آموزشی

پیامبر اسلام(ص) در مسجد، آیات قرآن، احکام و معارف دینی را بر اساس توان فکری مخاطبان به آنها آموزش می داد. این جلسات از نظر فاصله زمانی به گونه ای تنظیم می شد که باعث خستگی شنوندگان نشود. معمولاً این جلسات پس از نماز صبح و شام که تعداد بیشتری از مردم در مسجد حضور داشتند، برگزار می شد. به همین دلیل شور و نشاط بیشتری در حفظ و ثبت مطالبی که رسول خدا(ص) مطرح می فرمود، در میان مخاطبین وجودداشت.

در مسجد النبی، علاوه بر جلسات سخنرانی، جلسات آموزشی و پرسش و پاسخ به صورت گفتگو و دوطرفه تشکیل می شد. آن حضرت بسیاری اوقات پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب درمسجد می نشست و این وقت، صرف پاسخگویی به پرسش های دینی بود. نبی مکرم اسلام (ص) همچنین برای تازه مسلمانان که به آموزش های ویژه نیاز داشتند، جلسات جداگانه تشکیل می دادند.

گاهی نیز در مسجد و در حضور حضرت مراسم مسابقه شعر و سخنرانی برگزار می شد وپیامبر(ص) به برندگان مسابقات جوایزی اهدا می فرمود. فعالیت های مسجد، در غیاب آن حضرت -هنگامی که در جبهه های جنگ حضور داشتند-، تعطیل نمی شد؛ بلکه کسانی چون عبدالله بن امّ مکتوم و عبدالله بن رواحه، اداره امور مسجد را بر عهده می گرفتند.

حضرت علی (ع) نیز گاهی در حالی که یک پله پایین تر از جایگاه پیامبر(ص) می نشست، برای مردم سخن می گفت. [بحار الانوار، علامه مجلسی، ج40 ، ص 45]
پیامبر(ص) تلاش می کرد تا دامنه این فعالیت ها به سایر مساجد نیز سرایت کند. شواهد تاریخی نشان از وجود شور و نشاط علمی و فعالیتهای فرهنگی در مسجد قبا می دهد. به دلیل شرایط خاص سیاسی، حضور علمی امام باقر(ع) وامام صادق (ع ) در مسجد النبی نسبت به دیگر امامان به دلیل شرایط و موقعیت ویژه سیاسی آن دوران رشد بیشتری داشت و شاگردان آن دو امام همچون ابان بن تغلب، معاذ بن مسلم، حمران بن اعین و زراره بن اعین نیز دارای جلسات علمی بودند. اینها همه نشان می دهد که مسجد همواره جایگاه آموزش و فراگیری معارف اسلامی است.

2. ویژگی عبادی
نام مسجد یادآور بندگی در برابر پروردگار متعال است. مسجد، جایگاه سجده است و سجده اوج عبادت و بندگی انسان برای خدا: "السُّجودُ مُنتَهَی العِبَادَه مِن بَنی آدَم". [بحار الانوار، علامه مجلسی، ج 82، ص 164] «وَ اَنَّ المَساجِدَ لِلّهِ فَلاتَدعُو مَعَ اللَّهِ أَحَدا» [سوره جن، آیه 18]
در کلام ائمه اطهار(ع) نیز بر این ویژگی مسجد تأکید زیادی شده است. در حدیثی قدسی از پیامبر(ص) است که خداوند مسجد را زیارتگاه خویش برشمرده: "اَلا طُوبَی لِعَبْدٍ تَوَضَّأ فِی بِیْتِهِ ثُمَّ زارَنی فِیبَیْتی؛ خوشا به حال بنده ای که در خانه خویش وضو بگیرد، آنگاه مرا در خانه ام زیارت کند." [وسائل الشیعه، محمد بن حسن عاملی، ج 1، ص 268، باب 10 از ابواب وضو]

حضور در مساجد و عبادت در خانه خدا، جدای از این که توفیقی بزرگ است، کمالات روحی را نیز در پی دارد. رحمت خاص خداوند [همان، ج 3، ص 480، باب 3 از ابواب احکام المساجد، روایت 1]، مغفرت الهی، بهشت [مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، ج 3، ص 361، باب 3، از ابواب احکام المساجد،روایت 13] و همنشینی با فرشتگان الهی [وسائل الشیعه، ج 5، ص 372، باب 1 از ابواب صلوه الجماعه، روایت 7] از جمله این کمالات است.

بنابراین یکی از نقش های اصلی و محوری مسجد آن است که زمینه را برای عبادت خالصانه و پر جمعیت فراهم کند تا مؤمنان در آنجا با پرداختن به نماز و دعا، باخداوند متعال به معنای واقعی کلمه اُنس بگیرند. هر اندازه مسجد در ایفای این نقش حیاتی موفق و قوی عمل کند، به مسجدی که قرآن و سنت آن را ترسیم کرده، یعنی «مسجد نمونه» نزدیکتر است.

3. ویژگی تربیتی

عبادت پرورش دهنده روح انسان و پاسخگوی یک نیاز طبیعی و مهم اوست. کسی که نیازهای جسمی و روانی خود را به شکل منطقی پاسخ دهد، شخصیتی متعادل خواهد داشت و بالعکس، عدم پاسخ منطقی به نیازهای واقعی و فطری، شخصیت انسان را دچار کمبود و یا تباهی می کند. ائمه معصومین(ع) درسخنان خویش مسجد را آشیانه و پناهگاه مؤمن بر شمرده اند که انسان در آن جا ازاضطراب فاصله گرفته و به آرامش دست می یابد. امام صادق(ع) به مسلمانان سفارش می کردند که به هنگام مواجهه با مشکلات دنیوی، به نماز و مسجد پناه ببرند. [وسائل الشیعه، ج 5، ص 263، باب 31 از ابواب بقیه الصلوات المندوبه، روایت 3]

مؤمن باید تلاش کند تا در مسجد مرتکب گناه نشود، سخنان ظالمانه بر زبان نیاورد، مراقب حفظ آبروی دیگران باشد، غیبت و سخنان لغو و بی فایده را کنار بگذارد و ازسخنانی که بوی دنیا پرستی و دنیا خواهی می دهد، اجتناب کند.

مراقبت در به کار بستن این امور، نوعی تمرین بر کارهای خیر و دوری از منکرات است و بدین گونه آثار سازنده و تربیتی حضور در مسجد، رفته رفته به دیگر اعمال مؤمن نیزسرایت خواهد کرد، زیرا حضور در مسجد، حضور در خانه خداست و طبیعی است کسی که با خانه خدا اُنس دارد، در خارج از مسجد نیز سعی در مراقبت رفتار و گفتار خود خواهد داشت.

این نقش تربیتی، هنگامی مؤثرتر است که مؤمن به یاد داشته باشد ،هنگام حضور درمسجد باید علاوه بر زینت های مادی، زینت های معنوی خویش همچون راستگویی و صداقت ،اخلاص و ... را همراه خود داشته باشد . "خُذُوا زِینَتَکُمْ عِندَ کُل مَسجِد" [سوره اعراف،‌آیه 31] را درعمل ثابت کند.

مسجد با ایجاد آشنایی و پیوند میان مؤمن با نخبگان و صالحان جامعه، بستری مناسب برای پرورش و تربیت روحی انسان فراهم می کند. کسی که با خوبان پیوند خورد، حتّی اگربه آنان درجه از تکامل نرسد که به سبب ترس از خداوند به گناه دست نیازد، دست کم ازسر حیا و شرم از برادران دینی خود، راه انحراف را در پیش نمی گیرد.

در مکتب تربیتی اسلام اجتماعی بودن (در حد معقول) نشان دهنده سلامت روان و تعادل فکری انسان به شمار می آید. مسجد با فراخوانی پیوسته مسلمانان به وحدت روح جمع گرایی و نظم پذیری را در آنان تقویت می کند.

علاوه بر این، مسجد معمولاً جایگاه طرح مشکلات اجتماعی است. حضور در چنین مکانی روح تعهد و مسئولیت را در فرد می دمد. پرورش این خصلت پسندیده در افراد، خود نوعی مبارزه با بی تفاوتی است؛ روحیه ای که هر گاه در افراد جامعه ای به ویژه نسل جوان آن بروز کند، آسیب های جدی بر آن اجتماع وارد می شود.

- مسجد؛ پایگاه دستگیری از نیازمندان و تهیدستان

یکی از وظایف مهم افراد در جامعه اسلامی، دستگیری از نیازمندان و تهیدستان است. هرکس به اندازه امکانات و توانمندی خویش وظیفه دارد خلاء های موجود در زندگانی افراد را جبران و کمبودهای آنان را پاسخگو باشد. همان‌گونه که خداوند نیازمند و فقیر را با فقر و نداری امتحان می‌کند، ثروتمندان را نیز این گونه می ‌آزماید.

با نگاه به صدر اسلام درمی یابیم که در زمان پیامبر(ص) تمام جهادها حتی جهاد اقتصادی و همه انفاق ها از مسجد نشأت می گرفت و مسجد محور انجام این اقدامات بوده است.

مسجد در ترویج جهاد اقتصادی، انفاق، خمس و زکات و آموزه های اقتصاد اسلامی نقشی تأثیرگذار دارد.

نمازگزاران با حضور در مسجد می توانند نیازمندان مومن، نمازگزار و آبرومند راشناسایی و با مدیریت امام جماعت به آنها کمک کنند.

امام حسین(ع) می فرماید: نیاز مردم به سوی شما از برترین نعمت های خداوند سبحان است که اگر قدردان نباشید، این نعمت ها از شما گرفته می شود. بنابراین خدمت به مردماز برترین نعمت هاست و بهترین نوع خدمت هم دستگیری از محرومان و خدمت به آنان است،اما در حال حاضر کم نیستند افراد شیادی که از احساسات انسانی و مذهبی مردم سوء استفاده می کنند، زندگی خود را با جیب دیگران می گذرانند از همین رو کار شناسایی محرومان واقعی را سخت می کنند.

- مهم ترین محور مسجد؛ امام جماعت

آنچه از بررسی نقش مسجد در صدر اسلام به دست می‌آید، جامعیت مسجد در زمینه‌های عبادی، سیاسی، فرهنگی، آموزشی، نظامی، قضایی و اقتصادی بوده است و محور همه آنها امامت و پیشوایی در مسجد است که به عنوان مهمترین مسئله در ساختار و پیکره این مکان مقدس مطرح است.

امام جماعت متعهد و متخصص یکی از ارکان اساسی مسجد نمونه به شمار می رود.

مردم، امام جماعت را به عنوان آیینه تمام نمای خوبی ها و کرامت های انسانی و سمبل پاکی، صداقت، صفا، شجاعت، مروت، انسانیت، شکیبایی، ایثار و گذشت می شناسند از این رو حضور یک امام جماعت نمونه و برنامه ریزی از سوی وی برای برگزاری برنامه های آموزشی در مسجد در نمونه بودن مسجد تاثیر گذار است.

با توجه به مطالب فوق جایگاه و نقش مهم امام جماعت به عنوان اولین برنامه ریز، هم در تقویت بنیه دینی ومذهبی و هم به منظور بهره برداری مناسب و مفید از مسائل سیاسی، اجتماعی و ارتقای میزان آگاهی آحاد مردم، آشکار می شود.

به همین جهت است که درصدراسلام مدیریت وامامت مسجدالنبی(ص) به عهده شخص پیامبر(ص) ودرغیاب ایشان به عهده کسانی بوده است که به تشخیص آن بزرگوار صلاحیت امامت را داشته اند و توسط خود حضرت معرفی می شده اند.

- کارکرد های اقتصادی مسجد در صدر اسلام و نقش های فراموش شدۀ امروز

نقش غیر مستقیم مسجد در امر اقتصاد، جلسات وعظ و خطابه ائمه جماعات در مساجد درباره رعایت اخلاق اسلامى در معاملات اقتصادى و ایجاد زمینه های رقابت سالم بخشی از کارکردهای اقتصادی مساجد است.

مسجد نبوى به عنوان مرکز خدمات اجتماعى نیز مورد استفاده بود. اموال عمومى در این مسجد تقسیم و غنایم جنگى نیز در آنجا میان مسلمانان توزیع مى‏شد. در صحیح بخارىآمده است: "مالى را از بحرین براى رسول‏خدا(ص) آورده بودند. آن حضرت فرمود: آن رادر مسجد توزیع کنید. و این بیشترین مالى بود که در این مدت براى پیامبر(ص) آورده بودند. آنگاه رسول‏خدا(ص) براى اداى نماز به مسجد آمد. پس در کنار آن مال نشست وهیچ کس نبود مگر اینکه پیامبر(ص) چیزى از آن مال را به او بخشید".
پیامبر(ص) درهنگام نصب "عتّاب" به سمت استاندارى مکه و امام جماعت مسجدالحرام، عتّاب را فرمان داد تا درباره چهار نوع معامله‏ ناروا که در جامعه آن روز رایج بود تبلیغ کند ومردم را از انجام چنین معاملاتى باز دارد.

در صدر اسلام اکثر تجّار و بازرگانان به محض اینکه وارد شهرها مى‏شدند به مساجدمراجعه مى‏کردند. (با توجه به نقش محوریت مساجد) و حضور این تجّار و بازرگانان درمسجد نشان از ورود کالاهاى جدیدى داشت که به محض اتمام نماز خریداران کالا وارد بحث و مذاکره براى خرید و فروش یا مبادله مى‏شدند. اگر چه مستقیماً خرید و فروش در داخل مسجد انجام نمى‏گرفت و هنگام حضور در مسجد اصل همه کارها بر محور عبادت و نیایش بود، دید و بازدید و گفتگو براى تبادل و خرید بعد از انجام اعمال عبادى صورت مى‏گرفت.

بیت‏المال در مسجد نگهدارى مى‏شد و تنظیم قراردادها در مسجد انجام مى‏گرفت.

ناصرخسرو قبادیانى، مورخ و جهانگرد معروف، خود ناظر نوشتن قراردادها و تنظیم سندها بود و این کارها را از فعالیت هاى پررونق مسجد عمر خود ذکر کرد. خزانه یا دارالمال، معمولاً روى چند ستون مستقل در وسط مسجد ساخته مى‏شد تا از همه جهت در معرض دید باشد و کاملاً محافظت شود. علاوه بر بیت‏المال مسلمانان، اهالى محل یا شهر، اشیاىقیمتى خود را به آنجا مى‏سپردند. بازرگانان هنگام مسافرت هاى خود که اغلب به درازا مى‏کشید، اموال با ارزش خود را در خزانه به امانت مى‏گذاشتند و پس از بازگشت پس مى‏گرفتند.

از دیگر خدماتى که در زمینه اقتصادى در زمان رسول خدا(ص) در مسجد صورت مى‏گرفت، پخش کمک هاى مالى میان مسلمانان بود. در آن زمان هرگاه مالى از ناحیه‏اى به مدینه مى‏رسید آن را به مسجد پیامبر(ص) مى‏آوردند و با نظر آن حضرت میان مردم تقسیم مى‏شد.

این دستورات و قوانین فراگیر اسلام در شکل‏گیرى اجتماعى سیاسى و اقتصادى جوامع مؤثر بوده است، چنانکه تا قرن‏ها، بیشتر فعالیت‏هاى شهرهاى اسلامى بر مدار یک مسجد با موقعیت مرکزى انجام مى‏گرفت و مساجد به ویژه مسجد جامع به شهرهاى اسلامى چهره‏اى کاملاً مشخص مى‏بخشید، این نقش کانونى(مسجد جامع و بازار با محله‏هایش) همواره منشأ تحرک‏هاى اجتماعى، سیاسى و اقتصادى در اسلام و نیز روابط نزدیک دانشمندان با طبقه متوسط شهرى بوده است.

خدمات بین مساجد و بازرگانان متقابل بوده است. یعنى همچنانکه مسجد در امراقتصادى به کمک تجار و بازرگانان شتافت، بازرگانان نیز نقش مهمى در گسترش اسلام وساخت مساجد در مسیر حرکت و دیگر سرزمین‏هاى دور دست داشتند.

«ونساى مونتاى» دانشمند فرانسوى مى‏گوید: این نیز شیوه بازرگانان مسلمان درسرزمین‏هایى بود که در شرق هندوستان قرار داشت. اگر کاروان هاى بازرگانان مسلمان دریک محل چند بار فرود مى‏آمدند، در آنجا مسجدى مى‏ساختند تا محل تجمّع آنان باشد. چیزى نمى‏گذشت که مردم محل به این مسجد روى مى‏آوردند و به اسلام مى‏گرویدند. راههاى بازرگانى، راه هاى اسلام در آسیا بود؛ چنانکه در آفریقا نیز راه اسلام همینطوربود.

- بررسی آثار آموزشی مسجد

از آغاز اسلام، مسجد به عنوان یک پایگاه آموزشی، کاربردهای گوناگونی داشته است. در سال های آغاز بعثت، با وجود جو اختناق و شرایط سختی که بر مکه حاکم بود، پیامبر(ص) در دورانی، یاران خویش را در مسجدالحرام گرد می آورد. برای آنان قرآن می خواند و واجبات و محرمات الهی را به آنان آموزش می داد. چنین جلسه هایی در مسجد، گاه به مناظره و گفت و گوهای طولانی علمی با سران قریش می انجامید.

پس از هجرت پیامبر به مدینه و ساختن مسجدالنبی، فصل نوینی در فعالیت های آموزشی مسجد آغاز شد. پیامبر(ص) بیشتر پس از نماز صبح و عشا به سخنرانی و گفت و گوهای علمی می پرداخت. این جلسه ها با حضور مردان و زنان مسلمان برپا می شد که این ازآشکارترین جلوه های آموزشی مسجد در مدینه بود. تفسیر قرآن و سخن گفتن پیرامون معانی آن، بخش در خور توجهی از سخنرانی های پیامبر(ص) را تشکیل می داد. علاوه بر جلسه های سخنرانی پیامبر، کلاس های آموزشی گوناگونی نیز در مسجد تشکیل می شد.

با این توضیحات، اهمیت جنبه های آموزشی مسجد معلوم می شود. پیامبر(ص) می فرمایند: هرگونه توقفی در مسجد لغو و بیهوده است، مگر برای سه دسته: کسی که پس ازنماز به تلاوت قرآن می پردازد، آن که سرگرم ذکر و یاد خداست و کسی که به مباحثات علمی اشتغال داشته باشد.

از دید این این کلام نورانی، تشکیل جلسه های علمی در مسجد، نسبت به جلسه های دعا، جایگاه والاتری دارد و پاداش آن، ثواب عمره کامل یا حج کامل و جهاد در راه خدا است که رحمت خدا آنان را فرا می گیرد. در این میان، طرح مباحث دینی در مسجد، فضیلت بیشتری دارد.

پس از پیامبر(ص)، ائمه(ع) نیز برای حفظ جنبه های آموزشی مسجد، تلاش های ارزندهای انجام دادند. مسجد، ابزارها و موقعیتی را در اختیار دارد که به کمک آن می تواند به آموزش و افزایش شناخت دینی نمازگزاران بپردازد. مسجد مکانی است که مسلمانان برای برپایی فرائض الهی و مجالس مذهبی در آن حاضر می شوند و این فرصت مناسبی است تا معارف و احکام دین نشر پیدا کند. البته نقش امام جماعت در این میان بسیار مهم است.

- جایگاه وکارکردهای سیاسی مسجد در اندیشه امام خمینی(س)

مسجد به عنوان مرکز تصمیم‏گیرى سیاسى از زمان پیامبر اکرم(ص) مطرح شد. در تاریخ مردم ایران نیز مسجد به عنوان پایگاه سیاسى علما و مردم علیه ظالمان و حاکمیت جور بوده است.

امام خمینی(س) بر حفظ مساجد به عنوان اصل و اساس انقلاب تاکید می کردند و می فرمودند: مسجد محلی است که از آن باید اموراداره شود. این طور نباشد، خیال کنیم حالا دیگر پیروز شدیم، دیگر مسجد می خواهیم چه کنیم.

بسیارى از تصمیم‏گیرى‏هایى که موجب براندازى حکومت‏ها و نظام‏هاى سلطه شد در مسجد صورت مى‏گرفت، چرا که در باور و فرهنگ مردم ما، مسجد مکانى مقدس است و علما نیزافرادى والا و داراى درجات معنوى هستند. بنابراین سخنان و مواضع‏شان صحیح و بر حق قلمداد مى‏شود. مسجد نیز مهم‏ترین پناهگاه مظلومان از دست جابران و محلى براى تحصن و اعلام خشم و کینه نسبت به حکّام بوده است و این باور مردمى، هماره حاکمان جور را از حمله مستقیم به مساجد باز مى‏داشت.

1. مسجد تنها محل عبادت نیست
اما در اندیشه سیاسی امام خمینی(س) مسجد تنها محل عبادت خداوند نیست بلکه ستاد مرکزی حکومت اسلامی است و اگر نگاه به مساجد محدود به مسائل و موضوعات عبادی باشد، نتیجه مستقیم آن، سلطه بیگانگان برسرزمین های اسلامی و غارت منابع قلمرو اسلام بوده و می شود.

2. تأکید بر حفظ مساجد به عنوان اصل و اساس انقلاب
امام خمینی(س) با تأکید بر حفظ مساجد به عنوان اصل و اساس انقلاب می فرمایند: "مسجد محلی است کهاز آن باید امور اداره شود. این مساجد بود که این پیروزی را برای ملت ما درست کرد. این مراکز حساسی است که ملت باید به آن توجه داشته باشند. این طور نباشد که خیالکنیم حالا دیگر ما پیروز شدیم، دیگر مسجد می خواهیم چه کنیم؟ پیروزی ما برای ادارهمسجد است." [فروغ مسجد 7، کارکرد سیاسی مسجد در اندیشه امام خمینی، زینب السادات حسینی]

3. خمودی و بی تحرکی در مساجد جهان اسلام

به اعتقاد امام(س) تا زمانی که خمودی و بی تحرکی بر مساجد جهان اسلام حاکم باشد و روحانیون وظایف خود را تنها به خواندن دو رکعت نماز در مسجدها محدود کنند و سنت وسیره رسول الله را مبنی بر عینیت دین و سیاست نادیده بگیرند؛ زیانبارترین پیامد آن، انزوای اسلام است. در واقع دین اسلام به نام اسلام منزوی می شود. در چنین فضایی مسلمانان از مصالح خود و کشورشان و تحولات بین المللی آگاهی درستی به دست نخواهند آورد. [ر.ک: مسجد و انقلاب اسلامی، رضا شریف پور، مرکز اسناد انقلاب اسلامی]

- مسجد؛ خانه الهی که برای پرداختن به علوم قرآنی

در میان بحث ها و علوم دینی، پرداختن به علوم قرآنی در مسجد، اهمیت ویژه ای دارد؛ زیرا قرآن و مسجد، پیوند ویژه ای با یکدیگر دارند. پیامبر(ص) در این باره می فرماید: انما نُصِبَت المساجِدُ لِلقُرآنِ؛ مساجد را برای(خواندن و فهمیدن) قرآن بنا کرده اند.

همچنین پیامبر(ص) در این باره می فرماید: "مَن اَحبَّ القُرآنَ فَلیُحِب المساجِد؛ دوستدار قرآن باید مسجد را هم دوست داشته باشد".

شواهد تاریخی نشان می دهد که در مسجد النبی جلسه های قرائت و تفسیر قرآن رونق ویژه ای داشته است. عبادة بن صامت، از سوی پیامبر مأمور بود تا قرآن را به مردم آموزش دهد. جلسه ای مربوط به قرآن و علوم قرآنی حتی شب ها تا دیر هنگام نیز در مسجدالنبی برپا بود.

مسجد با افزایش شناخت و آگاهی، تبیین، حفظ و گسترش ارزش ها و آرمان های اسلامی، تربیت عملی دینی و تربیت الگویی، نظام تربیتی منسجم و قوام یافته ای را ایجاد می کند که بر شاخصه های هویت دینی تأثیر می گذارد و آن ها را تقویت می کند. به این ترتیب مسجد، سبب تقویت تشخیص دینی و تداوم دین داری می گردد. تربیت اخلاقی، تربیت فقهی، تربیت عقیدتی، تربیت سیاسی از ابعاد تربیت دینی است که مسجد بر آن ها مؤثراست.

- تقویت مسایل اخلاقی در مسجد

ا. فروتنی:

در نظام تربیتی اسلام، فروتنی یکی از مهم ترین ویژگی های اخلاقی است که در سایه غلبه بر هوای نفس و تکبر، ایجاد می شود. مسجد نیز به عنوان پایگاهی مذهبی که درتربیت دینی مؤثر است، این جنبه شخصیتی ارزنده را در انسان تقویت می کند.

مسجد با شیوه های گوناگون سبب تقویت فروتنی می شود؛ زیرا مسجد تنها به گروه ویژه مسلمانان با سطح سواد و ثروت و جایگاه اجتماعی بالا تعلق ندارد، بلکه همه قشرهای جامعه اسلامی می توانند برای اجرای مراسم دینی خود، در خانه خدا حاضر شوند.

آداب و مقررات مسجد برای همه یکسان است و کسی امتیازی بر دیگران ندارد و همه باید آداب مسجد را رعایت کنند. در نماز جماعت همه به یک شکل و در یک قالب کلی نماز می گذارند و کسی نمی تواند با تکبر و غرور خود را از دیگران برتر بداند و خارج ازاین چارچوب رفتار کند. افزون بر اینکه نماز در مسجد سبب افزایش تقوا می شود و تقوا نیز در ایجاد فروتنی نقش مهمی دارد.

بنابراین، با توجه به جنبه های آموزشی و عبادی مسجد، باید گفت مسجد به عنوان مهمترین پایگاه دینی با ایجاد و گسترش مفاهیم و تعالیم دینی در ایجاد فروتنی نقش مؤثری دارد.

2. یافتن دوست خوب:
یکی از مهم ترین عوامل مؤثر در شکل گیری شخصیت انسان، دوست است. این موضوع دردین اسلام اهمیت بسیاری دارد. هم چنین اسلام ویژگی های دوست خوب را نیز بیان می کند.

مسجد پایگاهی دینی و فرهنگی است که نمازگزاران مؤمنی در آن رفت و آمد می کنند ودوستی با این افراد، در بینش انسان مؤثر است. با ایجاد پیوند و آشنایی میان مؤمنان، نخبگان و صالحان جامعه، بستری مناسب برای پرورش و تربیت روحی انسان فراهم می آید.

کسی که با خوبان ارتباط دارد، حتی اگر به آن درجه از تکامل نرسد که به سبب خداترسی، مرتکب گناه نشود، به سبب حیا و شرم از برادران دینی خود، راه انحراف را درپیش نمی گیرد.

- مسجد و همسایۀ آن

فقها با استناد به تأکیدات خاص به رفت و آمد به مسجد نماز خواندن در مسجد را برای همسایه مسجد مستحب مؤکد شمرده‌اند و ترک نماز درمسجد توسط همسایه مسجد را مکروه شمرده‌اند.
فقیه اهل بیت مرحوم سید محمد کاظم یزدی در عروة الوثقی می‌فرماید: «برای همسایه مسجد مکروه است که بدون عذری مانند باران نماز را در غیر آن مسجد بجای آورد». همسایه مسجد کیست؟ در برخی از روایات همسایه مسجد را چهل خانه از هر طرف ذکر نموده‌اند.
در حدیثی از امیرالمؤمنین(ع): "حَرِیمُ الْمَسْجِدِ أَرْبَعُونَ ذِرَاعاً وَ الْجِوَارُ أَرْبَعُونَ دَاراًمِنْ أَرْبَعَةِ جَوَانِبِهَا”. "حریم مسجد چهل ذراع و همسایه‌های آن چهل خانه ازچهار طرف است". در حدیث دیگری، کسانی که صدای اذان را می‌شنوند به عنوان همسایگان مسجد معرفی شده‌اند.

- محبت و عشق مؤمن به مسجد

پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) تنها رفتن به مسجد راتوصیه نفرموده‌اند بلکه از این بالاتر، ما را به محبت ورزیدن و انس و علاقه قلبی داشتن به مسجد تشویق نموده‌اند و این امر ناشی از آن است که مسجد متعلق به حق تعالی و محبوب حق تعالی و محبوب انسان مسلمان است و مؤمن همان گونه که به ذات مقدس حضرت حق تعالی شدیدترین علاقه‌ها را دارد به مسجد هم که خانه اوست عشق می‌ورزد. چوب وسنگ و اشیایی که به عنوان اجزای مسجد به کار رفته است قبل از اینکه اجزای مسجد باشدآن ربط خاص را با خداوند متعال نداشتند اما اینکه به عنوان اجزای مسجد به کار برده شده‌اند این ارتباط آنها را در دید انسان مؤمن محبوب و دوست داشتنی می‌کند و باعث می‌شود وی از صمیم قلب به در و دیوار خانه خدا عشق ورزیده و به آن بوسه زند.

- نکات پایانی:

1- در مسجد مسلمین از چلچراغ ها و محراب پر نقش و نگار، معماری باشکوه، سیستم های صوتی آنچنانی، امکانات و فضایی بزرگ خبری نیست، اما یک چیز را به وضوح می توان احساس کرد: صفا، اخلاص و معنویت در دستگیری از محرومان را.

2- بدون در نظر گرفتن تاریخ بنای مسجدها، محققان و مورخان پذیرفته اند که بیش ازپیدایش مدرسه، مسجد یگانه مرکز مهم آموزشی، فرهنگی در جهان اسلام بوده است. هر چند برخی از محققان از جایگاه های آموزشی دیگری همچون مکتب های خانگی و دارالقرّا نیز یاد کرده اند، ولی فعالیت های آموزشی در این مراکز چنان محدود بوده است که ما امروزه اطلاعات قابل توجهی درباره چگونگی آموزش در این مکان ها در اختیار نداریم. حال آن که نام مسجدهای مهم اسلامی که جایگاه فعالیت های آموزشی بوده، در تاریخ ماندگار شده است.

3- ضرورت حفظ مساجد و آثار اسلامي: تبرک جستن به آثار و وسايل متعلق به پيامبر اکرم(ص) از جمله مسائلي است که ميان مسلمانان مطرح بوده. پيامبر(ص) نه تنها به هيچ گونه از آن نهي ننموده بلکه به انواع مختلف اين امر را تأکيد و امضاء مي­نمودند و اين مسأله در نزد هر کس که کمترين آشنايي با سيره و تاريخ پيامبر(ص) و به خصوص کتابهاي معتبر اهل سنت(سني) داشته باشد امر بديهي به شمار مي­آيد.

4- مسلمانان و حکومت اسلامی مکلفند دستورات و احکام دین را به بهترین وجه درتمامی ابعاد زندگی خود پیاده نمایند؛ و از سوی دیگر، باید مراقب باشند تا مبادا به بهانه های مختلف (مانند مقدس بودن مسجد)توطئه جدایی دین از سیاست درجامعه ومسجد اجرا شود؛ چرا که یکی از جلوه های پیاده شدن احکام دینی درزندگی مؤمنین، توجه و اهتمام به مسائل و مشکلات سیاسی جامعه و تلاش درجهت رسیدگی و برطرف ساختن آنهاست. و چه مکانی بهتر ازمسجدبرای هماهنگی این فعالیت ها؟ و چه فضایی بهتر ازجماعت مؤمنین، که خود، جلوه ای از بعد سیاسی نماز ـ این عبادت بی همتا ـ است؟

5- ناگفته پیداست که سیاست مسج دبامسجد سیاسی که طرفداران هر گروه و جناح، این مکان مقدس راسیاسی و جناحی کرده وامام جماعت، نمازگزاران، سخنرانان و تمام برنامه های آن طبق سلیقه آن گروه اجرا می شود، فرق می کند. چراکه با تعریفی که اسلام ازمسجد عرضه می کند، مسجد نمی تواند پایگاه سیاسی «یک حزب» باشد، مسجداز یک سو به «خدا» و از سوی دیگر به «مردم» تعلق دارد. از این رو نمی تواند زیر سیطرۀ یک باند سیاسی قرار بگیرد و از آن به صورت مرکز فعالیتهای تشکیلات گروهی استفاده شود.

- حاصل سخن اینکه:
مساجد آنگاه خواهند توانست نقش تاریخی خود را در تربیت دینی، عبادی، اجتماعی،فرهنگی و سیاسی ایفا و به مسجدی نمونه و هم طراز با مساجد صدر اسلام برسند که بتوانند مخاطبان خود به خصوص نسل نوجوان و جوان را جذب و حفظ کنند و از نظر امکانات ظاهری مانند رسیدگی به ساختمان مسجد، تغییر در معماری مسجد- معماري مساجد موجب برانگيختن حس زيبايي افراد است-، نظافت و امکانات گرمازا و سرمازا و افزودن بر جاذبه های مسجد ودقت درانتخاب امام جماعت مسجد تلاش کنند.

مساجد خانه نور و سرور است تجلي گاه ميعاد حضور است