امام باقر عليه السلام

پرسش 1:
آيا در پذيرش دين اجباري وجود دارد؟ شرح

پاسخ:
در اين که در پذيرش دين اجباري نيست ،جاي ترديد نيست . قرآن کريم فرمود: «لا اکراه في الدين قد تبيّن الرشد من الغي؛ در دين هيچ اجباري نيست، و راه از بيراهه بخوبي آشکار شده است.»(1) البته معناي دقيق اين آيه چيزي غير از آنچه گفته مي شود است كه به آن اشاره خواهيم كرد اما در هر حال اسلام اجبار در دين را قبول ندارد ؛ بنابر اين جنگ ها و برخي فشارها در برابر کفار و... براي تحميل دين و وادار کردن آنها به پذيرش اسلام نبوده است.
شاهد اين سخن آن است که در تاريخ اسلام ديده مي شود مسلمانان هنگامي که شهرها را فتح مي کردند ،پيروان مذاهب ديگر را همانند مسلمانان آزادي مي دادند،حتى نويسنده کتاب «تمدن اسلام و عرب» که يک مسيحي است ،نوشته است:
رفتار مسلمانان با جمعيت هاي ديگر به قدري ملايم بود که رؤساي مذهبي آنان اجازه داشتند براي خود مجالس مذهبي تشکيل دهند. در برخي تواريخ آمده : جمعي از مسيحيان که براي گزارش‌ها و تحقيقاتي خدمت پيامبر رسيده بودند ،مراسم نيايش مذهبي خود را آزادانه در مسجد پيامبر در مدينه انجام دادند.
اصولاً در اسلام در سه مورد به قدرت نظامي توسل جسته شده است:
1ـ در مورد محو آثار شرک و بت‌پرستي، زيرا از نظر اسلام بت‌پرستي دين و آيين نيست بلکه انحراف، بيماري و خرافه است . هرگز نبايد اجازه داد جمعي در يک مسير غلط و خرافي پيش روند و به سقوط کشانده شوند . اسلام متوسل به زور شد و بتخانه‌ها را در هم کوبيد.
2ـ در برابر کساني که نقشة نابودي و حمله به مسلمانان را مي‌کشند ،دستور جهاد دفاعي و توسل به قدرت نظامي داده شده است . شايد بيشتر جنگ‌هاي اسلامي در زمان پيامبر(ص) از همين قبيل باشد ،به عنوان نمونه جنگ احد، احزاب و حنين را مي توان نام برد.
3ـ براي کسب آزادي در تبيلغ، زيرا هر آييني حق دارد به طور آزاد به صورت منطقي خود را معرفي کند . اگر کساني مانع از اين کار شوند ،مي تواند با توسل به زور اين حق را به دست آورد.(2)
اگر خوب دقت كنيد حمله به مكه به نوعي هر سه مورد را دارا بود ؛ در واقع مكه نماد كامل شرك وبت پرستي در زمان خود شده بود ، مكتبي كه هيچ يك از اديان آسماني آن را نمي پذيرفت و آنها نيز هيچ يك از مومنان به اديان آسماني را قبول نداشتند .
به علاوه، اهل مكه بر خلاف اصول انساني حتي بر خلاف تعهدات متقابل بارها دست به توطئه و حمله به هدف نابودي اسلام ومسلمانان زده بودند. بر اساس تعهدات بين خود نيز مستحق مقابله و حمله از طرف سپاه اسلام بودند ؛ همچنين به شكل هاي گوناگون جلوي آزادي هاي مذهبي مسلمانان را گرفته و مسلمانان مكه را كشته يا مجبور به ترك مكه نمودند .بر خلاف بندهاي صلح حديبيه جلوي فعاليت مبلغان ديني اسلام را گرفته ،برخي را به شهادت رساندند .
بر اساس همه اين موارد حمله به مكه به امر الهي انجام شد اما اصرار به ايمان آوردن همه اهل مكه بدان خاطر بود كه رسما همه مظاهر شرك و بت پرستي از مكه زدوده شود . بساط بت و بت پرستي به طور كامل برچيده گردد ؛اگر اين گونه نمي شد و برخي مخالفان اسلام اسلام نمي آوردند ، يا لازم بود كشته شوند و يا از مكه اخراج گردند . در اين صورت جنگ ها و كشتارهاي زياد و فتنه هاي عميق و تبعات بيشتري دامنگير اسلام ومسلمانان مي شد و جنگ ها و نزاع ها ادامه مي يافت و بت پرستي وشرك هم رسماً ولي در جاي ديگري ادامه حيات مي داد .
مردم مكه به اجبار اسلام نياوردند ولي شرايط در برابر آنها به شكلي قرار گرفت كه اسلام آوردن را بر گزينه هاي ديگر ترجيح دادند . اين نوع عملكرد نادرست نيست ؛ نكته دقيق در اينجا به نوع تفسير ما از آيه «لا اكراه في الدين »بر مي گردد ،زيرا نفي اكراه در آيه به اين معنا نيست كه اكراه و اجبار در دين ممكن بود اما اسلام آن را درست ندانست ؛ بلكه آيه اشاره مي كند كه اصولا در دين كه امري باطني ودروني است ، اكراه و اجبار شدني و ممكن نيست ؛ بر اين اساس نمي توان كسي را به زور مسلمان نمود ، چنان كه نمي توان به زور به هيچ دين ديگري درآورد .
اما اگر شرايط به گونه اي رقم بخورد كه فردي در يك فرايند مشخص به اسلام متمايل شود ،حال يا جذابيت هاي اسلام او را به سمت خود بكشاند و يا مشكلات ومضرات احتمالي ايمان نياوردن باعث اين گرايش شود ، يا هزينه هاي اسلام نياوردن بيشتر شود و به اين خاطر اسلام را انتخاب كند ، كار نادرستي نيست زيرا بسياري از حقايق ديني تا قبل از ورود در اين دين ،بر فرد متجلي نمي شود . با ورود در حوزه ايمان ، در اكثر قريب به اتفاق موارد نتيجه به تمايل عميق قلبي و باور عقيدتي منتهي مي گردد . نتيجه در جمع بندي از نظر عقل وشرع مقبول است .
در مورد مردم مكه هم مساله به همين شكل رقم خورد ، يعني پس از سال ها جنگ و مقابله ناجوانمردانه اهل مكه با اسلام و مسلمانان و نقض تعهدات ، سپاه اسلام به مكه حمله برد اما شرايط را به گونه اي رقم زد كه امر به جنگ وجدال و خونريزي وتبعات منفي آن منتهي نگردد . زمينه اسلام آوردن همه اهل مكه فراهم گردد ؛
ابوسفيان به رغم آن که در راه اندازي جنگ و توطئه‌ها عليه پيامبر و مسلمانان نقش داشت، ولي به صورت ظاهر پيش از فتح مکه با خانواده‌اش اسلام آورد.يعني خود به اردوگاه اسلام وارد شده ،در پناه عباس عموي پيامبر به خيمه رسول خدا رفته اسلام آورد . به علاوه روز بعد هم مردم مكه مجبور به اسلام نشدند بلكه هر كه مخالف اين امر بود ، اسير مي شد و يا مي توانست مكه را ترك كند و اسلام نياورد .
اسلام آوردن ابوسفيان زمينه اسلام آوردن بسياري از مردم مكه را فراهم آورد . همچنين موجب شد که گذشته او ناديده گرفته شود. البته آثار و تبعات زيانبار اسلام ظاهري افرادي چون ابوسفيان هرچند قابل انكار نيست ، اما بايد در نظر گرفت كه نتيجه هر برخورد ديگري با وي و اسلام نياوردن وي چه مي توانست باشد ؛ به نظر مي رسد اين نتايج بسيار ناگوارتر از وضع رخ داده مي بود ؛
اسلام نياوردن او مساوي بود با تداوم شرك و بت پرستي و جنگ خونيني كه معلوم نبود در روز فتح مكه به پايان مي رسيد ؛ به علاوه هر جنگي به دنبال خود تبعات روحي وفرهنگي بسياري را در ميان خانواده هاي زيان ديده به همراه داشت . مي توانست فتح مكه را به خاطره اي بسيار منفي براي مردم حجاز بدل نمايد ؛ در حالي كه آنچه در روز فتح مكه رخ داد ،يكي از درخشان ترين تجلي هاي چهره نوراني اسلام در تاريخ محسوب مي گردد و عفو و بخشش پيامبر را نيز به نمايش گذاشت.
در اين روز پيامبر به قريشيان فرمود: «شما مردم ،هموطنان بسيار نامناسبي بوديد. رسالت مرا تکذيب نموديد و مرا از خانه‌ام بيرون کرديد، ولي با اين حال همه جرايم شما را بخشيده و بند و بردگي را از پاي شما باز و اعلام مي‌کنم که دنبال زندگي خود برويد، همه آزاديد.»(3) کلمات پيامبر هرچند بيانگر اذيت شدن وي توسط قريشيان است،اما در عين حال بيانگر آن است که اسلام دين انتقامجويي نيست، بلکه آن چه در اسلام محوريت دارد، صلح و رأفت است، از اين رو در قرآن از پيامبر به عنوان «رحمه للعالمين»(4) ياد شده است .همين مسايل در رشد بي نظير اسلام پس از اين واقعه بسيار موثر بود .
پذيرش اسلام ابوسفيان با اسلام آوردن ديگر افراد تفاوتي ندارد ؛آن چه که در اسلام ملاک است، وضعيت فعلي انسان‌ها است. هرگاه شخصي اسلام را پذيرفت، در زمره مسلمانان قرار مي‌گيرد و احکام اسلامي شامل او مي‌گردد ، زيرا راهكاري براي كشف اسلام حقيقي از ظاهري وصوري وجود ندارد . در اين صورت هر فرد تازه مسلماني مي توانست متهم به دروغگويي و تظاهر شود. اين خود مهم ترين عامل پرهيز افراد از ورود در اسلام مي شد .
پيامبر(ص) و ائمه(ع) در جنگ و حکومتداري و اجراي احکام الهي طبق ظواهر عمل کرده ، مأمور به بررسي باطن و ماهيت انسان‌ها نبودند بلكه مأمور بودند طبق ظواهر عمل نمايند. در ظاهر هم با گفتن شهادتين نمي شد فرد را كشت يا متهم به شرك كرد ؛ در نتيجه راهي براي نپذيرفتن اسلام اين عده وجود نداشت .

اما در خصوص اسلام آوردن ايرانيان
1. مسئله ايرنيان با مشرکان مكه كاملاً‌ متفاوت بود. آنها پيمان بسته بودند و پيمان خود را شكستند.‌آنان مشرك و بت پرست بودند ، در حالي كه ايرانيان زرتشتي بودند كه به عنوان اهل كتاب به رسميت شناخته شدند ؛ بنابراين اجباري كه گفتيد ، در اينجا مطرح نبود . به همين خاطر تا ساليان و قرن هاي بسيار و حتي امروز نيز زرتشتيان در ايبن كشور زندگي كرده و مي كنند و گروهي مسيحيت را قبول کرده‏اند. عده‏اي نيز يهودي هستند.
3. مردم ايران در برابر مسلمانان، مقاومت نکردند . به اين جهت، دين اسلام زود در ايران پيشرفت کرد. علت شکست نيروهاي نظامي حکومت ايران، ناتواني نظامي آنان و يا تنها روحيه قوي مسلمانان نبود، بلکه علت اصلي شکست نيروهاي جنگي ايران در برابر هجوم مسلمانان، ناراضي بودن مردم ايران از حکومت و آيين خود بود. آنان نخواستند بجنگند و حتي گاهي با مسلمانان همکاري مي‏کردند. (5).
3. مردم ايران، در زمان بعثت و حيات حضرت رسول(ص)، به اسلام توجه کردند و به تدريج و با ميل و رغبت آن را پذيرفتند. اولين کسي که از ايرانيان اسلام آورد، سلمان فارسي بود (6) كه يک فرد عادي نبود. از پيشوايان ديني محسوب مي شد و اسلام آوردن وي به طور طبيعي در ديگر ايرانيان نيز اثر داشت ؛
4. حتي مردم برخي مناطق ايران كه هيچ گاه توسط سپاه اسلام فتح نشد مانند منطقه طبرستان و شمال ايران قبل از بسياري از مناطق ديگر به اسلام و حتي تشيع گرايش پيدا كرده ،با طيب خاطر مسلمان شدند و بر اين عقيده باقي ماندند .
5. هرچند امكان دارد در جريان جنگ و نبرد سپاه اسلام كه توسط غاصبين خلافت هدايت مي شد ،اشتباهاتي رخ داده باشد ، اما مسلم است تا سال ها بعد يعني در زمان خلافت حضرت علي عليه السلام غير مسلمانان زيادي در ايران زندگي مي كردند. حضرت به واليان خود در مورد چگونگي برخورد با آنها دستور اخلاقي و قانوني ارائه مي داد . اين نمونه ها با اجبار به اسلام اوردن مردم ايران منطبق نيست .

داستان كيفيت اسلام آوردن مردم ايران مفصل است اما در مجموع بايد دانست : اسلام آوردن ايرانيان آن گونه که بر خي نوشته­اند ،به زور شمشير نبود. اين گونه تاريخ‏نگارى شيوه مستشرقان است و هدف از آنان اين است که اسلام را آيين شمشير معرفى کنند. حقيقت آن است که ايرانيان به جهت حقانيتي که در اسلام مشاهده نمودند ،مسلمان شدند. بسياري از آنان که به شدت تحت ستم نظام ساسانى قرار داشتند و دنبال دگرگوني وضعيت موجود بودند ،از سپاه اسلام استمداد نمودند و يک نظام سلطه‏گر و تحميلى را برانداختند و آزادى را براى مردم ايران به ارمغان آوردند.
به نوشته برخي از مورخان: وقتى سپاه اسلام وارد ايران شد ، ايرانيان به نفع سپاه عدالت خواه اسلام و برضد دولت ستم پيشه ساساني کوشيدند از جمله :چهار هزار سرباز ايرانى از ديلم با پيمودن صدها کيلومتر راه خود را به سپاه اسلام رساندند و به يارى آنان شتافتند . شاه ايران را يک آسيابان ايرانى به قتل رساند.
پيروزى مسلمانان در جنگ‏هاى صدر اسلام به دليل برترى نظامى و تسليحاتى نبود. آن چه که موجب بسط و گسترش سريع اسلام در آن عصر گرديد، شعارها و برنامه‏هاى اسلام بود که به سرعت بر عقايد خرافى و جامعه طبقاتى آن روز چيرگي مى‏يافت . مردم گروه گروه و مشتاقانه به اسلام مى‏گرويدند. قبل از آن که مرزهاى جغرافيايى ايران و يا روم فتح گردد، دل هاى مردم به واسطه تعاليم برحق و فطرى اسلام فتح شده بود . آن چه پيشرفت اسلام را تسهيل مى‏کرد ، فتح دل ها بود.
يكي از نشانه هاي حقانيت پذيرش اسلام توسط ايرانيان و عدم اجبار آنان ، تلاش هاي بسياري است كه توسط ايرانيان براي گسترش اسلام به بسياري از نقاط جهان انجام شد ، مانند كشورهاي آسياي جنوب شرقي و برخي مناطق آفريقا . ملتي كه به زور دين و عقيده يا را بپذيرد ، هيچ گاه براي گسترش آن تلاش نمي كند. بسياري از علوم و دانش هاي اسلامي توسط ايرانيان پايه گذراي يا گسترش يافت.
مطالب بيشتر در اين زمينه را در كتاب خدمات متقابل اسلام و ايران مطالعه فرماييد.
پي‌نوشت‌ها:
1. بقره (2) آيه 256.
2. تفسير نمونه، ج 2، ص 282، نشر دار الکتب الاسلاميه، تهران 1379ش.
3. فروغ ابديت، ج 1 - 2 ، ص 337 - 338 .
4. انبيا (21)، آيه 107.
5 . خدمات متقابل ايران و اسلام، شهيد مطهري، ص 76
6 . الأعلام، زرکلي، ج 7 ص 194